روایات تاریخی درباره مادر امام سجاد(علیه السلام)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

10.22034/jep.2023.376177.1482

چکیده

مادران ائمه بانوانی برجسته و برگزیده بوده اند که خدای تعالی آنها را برای مادری بهترین انسان های روی زمین و حجت های خود انتخاب کرده است؛ در کنار حضرت زهرا، سرور زنان عالم، بر اساس مشیت خدا برخی از آنها به صورت کنیزانی زرخرید از مناطق دوردست به خانه های ائمه راه یافته اند، و وجه مشترک همه ی آنها تعالی شان در اوصاف انسانی است. از جمله ی این بانوان، مادر امام سجاد (علیه السلام) است. تعیین تبار مادر امام سجاد(علیه السلام)، یکی از مشکل ترین مسائل تاریخی در سیره و تاریخ زندگی ائمه است.
با اینکه همه منابع در کنیز ام ولد بودن مادر امام سجاد (علیه السلام) اتفاق دارند، ولی در اینکه او چه کسی بوده، شاهزاده ایرانی، کنیز معمولی از منطقه ی سیستان یا کابل اختلاف نظر وجود دارد. البته روایات شاهزاده بودنش مشهور است. روایاتی که دلالت دارند او شاهزاده ایرانی و از دختران آخرین پادشاه ساسانی است، در زمان اسارت او در زمان حکومت عمر یا عثمان و یا امیرمومنان اختلاف وجود دارند. با این حال علامه مجلسی روایت امام باقر (علیه السلام) را که مشهور است، پذیرفته، ولی معتقد است، این اسارت در زمان عثمان بوده و ناسخان به اشتباه نام عمر را به جای نام عثمان نوشته اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

قرآن کریم.
نهج البلاغه ( سخنان امیر مؤمنان؟ع؟ ) گردآوری سید رضی.
ابن‌أبی‌الحدید‌‌،‌‌ عزالدین‌‌،‌‌ شرح نهج ‌البلاغه‌‌،‌‌ تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم‌‌،‌‌ چاپ دوم: دار الکتب العلمیة‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1404ق.
ابن‌أبی‌الثلج کاتب بغدادی، محمد بن احمد‌‌،‌‌ تاریخ أهل البیت‌‌،‌‌ چاپ اول: آل البیت‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1410ق.
ابن‌اثیر‌‌،‌‌ علی بن محمد‌‌،‌‌ الکامل فی التاریخ‌‌،‌‌  بی‌چا، دار صادر‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1386ق.
ابن‌ادریس حلی‌‌،‌‌ محمد بن احمد‌‌،‌‌ السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی‌‌،‌‌ چاپ دوم: جامعۀ مدرسین حوزه‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1410ق.
ابن‌سعد‌‌،‌‌ محمد بن سعد بن منیع‌‌،‌‌ الطبقات الکبری‌‌،‌‌ چاپ اول: دار احیاء التراث العربی‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1416ق.
ابن‌عماد حنبلی‌‌،‌‌ شهاب‌الدین عبدالحی بن احمد دمشقی‌‌،‌‌ شذرات الذهب فی اخبار من ذهب‌‌،‌‌ تحقیق: الأرناؤوط‌‌،‌‌ چاپ اول: دار ابن‌کثیر‌‌،‌‌ دمشق _ بیروت‌‌،‌‌ 1406ق.
ابن‌عنبه حسنی‌‌،‌‌ احمد بن علی‌‌،‌‌ عمدة الطالب فی انساب آل أبی طالب‌‌،‌‌ چاپ اول: انصاریان‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1417ق.
ابن‌عساکر‌‌،‌‌ علی بن حسن‌‌،‌‌ تاریخ مدینة دمشق‌‌،‌‌ تحقیق: علی شیری‌‌،‌‌ چاپ اول: دار الفکر‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1415ق.
ابن‌طولون‌‌،‌‌ شمس‌الدین محمد‌‌،‌‌ الائمة الاثنی عشر‌‌،‌‌ تحقیق: صلاح‌الدین منجد‌‌،‌‌ بی‌چا،
 رضی‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌بی‌تا.
ابن‌مسکویه‌‌،‌‌ ابوعلی احمد بن محمد رازی‌‌،‌‌ تجارب الأمم‌‌،‌‌ تحقیق: ابوالقاسم امامی‌‌،‌‌ چاپ دوم: سروش‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ 1379ش.
ابن‌جوزی‌‌،‌‌ عبدالرحمن بن علی‌‌،‌‌ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک‌‌،‌‌ تحقیق: محمد و مصطفی عبدالقادر عطا‌‌،‌‌ چاپ اول: دار الکتب العملیة‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1412ق.
ابن‌خلکان‌‌،‌‌ ابوالعباس شمس‌الدین احمد بن شهاب‌الدین محمد‌‌،‌‌ وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان‌‌،‌‌ تحقیق: احسان عباس‌‌،‌‌  بی‌چا، دار صادر‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1978م.
ابوحنیفه دینوری‌‌،‌‌ احمد‌‌،‌‌ الاخبار الطوال‌‌،‌‌ تحقیق: عبدالمنعم عامر‌‌،‌‌ چاپ اول: دار احیاء الکتب العربی‌‌،‌‌ قاهره‌‌،‌‌ 1960م.
ابن‌شهرآشوب مازندرانی‌‌،‌‌ محمد بن علی‌‌،‌‌ مناقب آل أبی‌طالب‌‌،‌‌ تحقیق: رسولی و آشتیانی‌‌،
‌‌  بی‌چا، علامه‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1379ق.
ابن‌قتیبه دینوری‌‌،‌‌ عبدالله بن مسلم‌‌،‌‌ المعارف‌‌،‌‌ تحقیق: ثروت عکاشة‌‌،‌‌ چاپ دوم: دار المعارف‌‌،‌‌ قاهره‌‌،‌‌ 1992م.
ابن‌کثیر‌‌،‌‌ اسماعیل بن عمر‌‌،‌‌ البدایة و النهایة‌‌،‌‌  بی‌چا، دار الفکر‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1407ق.
ابن‌واضح، احمد بن أبی‌یعقوب‌‌،‌‌ تاریخ الیعقوبی‌‌،‌‌  بی‌چا، دار صادر‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ بی‌تا.
إربلی‌‌،‌‌ علی بن عیسی‌‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة‌‌،‌‌ چاپ اول: شریف الرضی‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1421ق.
بلاذری‌‌،‌‌ احمد بن یحیی‌‌،‌‌ انساب الاشراف‌‌،‌‌ تحقیق: محمدباقر محمودی‌‌،‌‌ چاپ اول: مؤسسة الاعلمی‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1394ق.
بلاذری‌‌،‌‌ احمد بن یحیی‌‌،‌‌ فتوح البلدان‌‌،‌‌  بی‌چا، دار الکتب العلمیة‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1398ق.
بلاذری‌‌،‌‌ احمد بن یحیی‌‌،‌‌ فتوح البلدان‌‌،‌‌  بی‌چا، دار و مکتبة الهلال‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1988م.
تستری‌‌،‌‌ محمدتقی‌‌،‌‌ قاموس الرجال‌‌،‌‌ چاپ اول: جامعۀ مدرسین حوزه علمیه‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1410ق.
تلمسانی‌‌،‌‌ محمد بن أبی‌بکر انصاری‌‌،‌‌ الجوهرة فی نسب الامام علی و آله‌‌،‌‌  بی‌چا، انصاریان‌‌،
 قم‌‌،‌‌ بی‌تا.
خصیبی‌‌،‌‌ حسین بن حمدان‌‌،‌‌ الهدایة الکبری‌‌،‌‌  بی‌چا، مؤسسة البلاغ‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1411ق.
زمخشری‌‌،‌‌ ابوالقاسم محمود بن عمر‌‌،‌‌ ربیع الأبرار و نصوص الأخیار‌‌،‌‌ تصحیح: عبدالامیر مهنا‌‌،‌‌ چاپ اول: اعلمی‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1412ق.
سبط بن ‌جوزی‌‌،‌‌ یوسف بن حسام‌الدین‌‌،‌‌ تذکرة‌ الخواص‌‌،‌‌ چاپ اول: الشریف الرضی‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1418ق.
شبراوی‌‌،‌‌ جمال‌الدین‌‌،‌‌ الاتحاف بحب الاشراف‌‌،‌‌ چاپ اول: دار الکتاب‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1423ق.
شعرانی، حسین بن عبدالوهاب‌‌،‌‌ عیون المعجزات‌‌،‌‌ چاپ اول: داوری‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ بی‌تا.
شهیدی‌‌،‌‌ جعفر‌‌،‌‌ ترجمه نهج البلاغه‌‌،‌‌ چاپ چهاردهم: علمی و فرهنگی‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ 1378ش.
شهیدی‌‌،‌‌ جعفر‌‌،‌‌ زندگانى على بن الحسین؟ع؟‌‌،‌‌ چاپ دهم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ 1380ش.
صدوق‌‌،‌‌ محمد بن علی‌‌،‌‌ کمال الدین و تمام النعمة‌‌،‌‌ تصحیح: علی‌اکبر غفاری‌‌،‌‌ چاپ دوم: اسلامیه‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ 1395ق.
صدوق‌‌،‌‌ محمد بن علی‌‌،‌‌ علل الشرایع‌‌،‌‌ چاپ اول: داوری‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1385ق.
صدوق‌‌،‌‌ محمد بن علی‌‌،‌‌ عیون اخبار الرضا‌‌،‌‌ تحقیق: حسین اعلمی‌‌،‌‌ چاپ اول: مؤسسۀ الاعلمی‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1404ق.
صفار قمی‌‌،‌‌ محمد بن حسن‌‌،‌‌ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد‌‌،‌‌ تحقیق: میرزا محسن کوچه‌باغی‌‌،‌‌ چاپ دوم: مؤسسة الاعلمی‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ 1404ق.
طبرسی‌‌،‌‌ احمد بن علی‌‌،‌‌ الاحتجاج‌‌،‌‌ تحقیق: سید محمدباقر موسوی خرسان‌‌،‌‌ چاپ اول: المرتضی‌‌،‌‌ مشهد،‌‌ 1403ق.
طبرسی‌‌،‌‌ فضل بن حسن‌‌،‌‌ إعلام الوری بأعلام الهدی‌‌،‌‌ چاپ اول: آل البیت لاحیاء التراث‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1417ق.
طبرسی‌‌،‌‌ فضل بن حسن‌‌،‌‌ تاج الموالید‌‌،‌‌ چاپ اول: دار القاری‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1422ق.
طبری آملی‌‌،‌‌ محمد بن جریر بن رستم‌‌،‌‌ دلائل الامامه‌‌،‌‌ چاپ اول: البعثة‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1413ق.
طبری‌‌،‌‌ محمد بن جریر‌‌،‌‌ تاریخ الامم و الملوک‌‌،‌‌ تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم‌‌،‌‌ چاپ دوم: دار التراث‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1387ق.
طوسی‌‌،‌‌ محمد بن حسن‌‌،‌‌ تهذیب الاحکام‌‌،‌‌ تحقیق: حسن خرسان‌‌،‌‌ چاپ چهارم: دار الکتب الاسلامیه‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ 1407ق.
فتال نیشابوری‌‌،‌‌ محمد بن حسن‌‌،‌‌ روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‌‌،‌‌ چاپ اول: الشریف
 الرضی‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1375ش.
قاضی نعمان مغربی‌‌،‌‌ نعمان بن محمد تمیمی‌‌،‌‌ شرح الأخبار فی فضائل الائمة الاطهار‌‌،‌‌ تحقیق: سید محمد حسینی جلالی‌‌،‌‌ چاپ اول: اسلامی‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1414ق.
قطب راوندی‌‌،‌‌ سعید بن هبةالله‌‌،‌‌ الخرائج و الجرائح‌‌،‌‌ چاپ اول: مؤسسة الامام المهدی‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1409ق.
قمى‌‌،‌‌ عباس‌‌،‌‌ سفینة البحار‌‌،‌‌ چاپ اول: اسوه‏‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1414ق‏.
کلینی‌‌،‌‌ محمد بن یعقوب‌‌،‌‌ الکافی‌‌،‌‌ تحقیق: علی‌اکبر غفاری‌‌،‌‌ چاپ چهارم: دار الکتب الاسلامیة‌‌،‌‌ تهران‌‌، 1363ق.
کریستین سن‌‌،‌‌ آرتور امانوئل‌‌،‌‌ ایران در زمان ساسانیان‌‌،‌‌ ترجمه: غلامرضا رشید یاسمی‌‌،‌‌ چاپ ششم: دنیای کتاب‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ 1368ش.
گنجی شافعی‌‌،‌‌ محمد بن یوسف‌‌،‌‌ کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی‌طالب‌‌،‌‌ تحقیق: محمدهادی امینی‌‌،‌‌ چاپ سوم: دار احیاء التراث اهل البیت‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ 1404ق.
مبرد‌‌،‌‌ محمد بن یزید‌‌،‌‌ الکامل فی اللغة و الادب‌‌،‌‌ تحقیق: حنّا فاخوری‌‌،‌‌ چاپ دوم: دار الجیل‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1417ق.
مزی‌‌،‌‌ یوسف بن عبدالرحمن بن یوسف‌‌،‌‌ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال‌‌،‌‌ تحقیق: د. بشار عواد معروف‌‌،‌‌ چاپ اول: الرسالة‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1400ق.
مجلسی‌‌،‌‌ محمدباقر‌‌،‌‌ بحارالأنوار‌‌،‌‌ تحقیق: محمدباقر بهبودی‌‌،‌‌ چاپ دوم: دار احیاء التراث العربی‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1403ق.
مجلسی‌‌،‌‌ محمدباقر‌‌،‌‌ جلاء العیون‌‌،‌‌ چاپ نهم: سرور‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1382ش.
مجهول المؤلف‌‌،‌‌ مجمل التواریخ و القصص‌‌،‌‌ تصحیح: محمدتقی بهار و محمد رمضانی،
 چاپ دوم: کلاله خاور‌‌،‌‌ تهران‌‌،‌‌ بی‌تا.
مسعودی‌‌،‌‌ علی بن حسین‌‌،‌‌ اثبات الوصیة للامام علی بن أبی‌طالب‌‌،‌‌ چاپ سوم: انصاریان‌‌،
‌‌ قم‌‌، 1423ق.
مسعودی‌‌،‌‌ علی بن حسین‌‌،‌‌ مروج الذهب و معادن الجوهر‌‌،‌‌ تحقیق: اسعد داغر‌‌،‌‌ چاپ دوم: دار الهجرة‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1409ق.
مفید‌‌،‌‌ محمد بن محمد بن نعمان‌‌،‌‌ الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد‌‌،‌‌ چاپ دوم: تحقیق: مؤسسة آل البیت لتحقیق التراث‌‌،‌‌ دار المفید‌‌،‌‌ بیروت‌‌،‌‌ 1414ق.
موسوی خوئى‌‌،‌‌ ابوالقاسم‌‌،‌‌ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة‌‌،‌‌  بی‌چا، مرکز نشر فرهنگ اسلامی‌‌،‌‌ قم‌‌،‌‌ 1372ش.
نوبختی‌‌،‌‌ أبی‌محمد حسن بن موسی‌‌،‌‌ فرق الشیعه‌‌،‌‌ تصحیح: محمدصادق آل بحرالعلوم‌‌،‌‌
چاپ دوم: مطبعة الحیدریه‌‌،‌‌ نجف‌‌،‌‌ 1355ق.
امامت پژوهی
دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 31
اردیبهشت 1401
صفحه 305-326

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار