جنبش هرمنوتیکی عباسیان و انقلاب فرهنگی امام حسن عسکری(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد شیعه‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشیار، دانشکدۀ الهیات، پردیس فارابی دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22034/jep.2021.248130.1229

چکیده

چکیده
مقالۀ حاضر در صدد بررسی چگونگی شکل‌گیری جنبش هرمنوتیکی در دوران عباسیان و روش‏ها، انگیزه‏ها و زمینه‏های پیدایش آن و نیز شیوۀ مقابلۀ امام عسکری(ع) با این جریان است. هدف از این مطالعه، شناخت عملکرد سیستم حاکم عباسیان و روش‏های هرمنوتیکی و رفتارهای اجتماعی جوامع کلامی و مسئولان وقت و کشف منشور اقدامات و رفتارها و مبانی فکری امام و امت در تقابل با این جنبش است. با روی‌کار‌آمدن عباسیان، نهضت بزرگی در دنیای اسلام، جهت ترجمۀ آثار یونانی و فلسفی به راه افتاد. در ازای آن، جریان‏های کلامی از‌جمله معتزله تقویت شدند. در دل این ماجرا، به کمک مترجمان بیگانه _ خصوصاً مسیحیان_ جنبشی هرمنوتیکی و تأویل‌گرا شکل گرفت و رویکرد همۀ مکاتب فکری، حتی اهل حدیث، سنت‌گرایان، مخالفان معتزله، فلاسفه و جریان‏های وابسته به کلام عقلی نیز به تأویل‌گرا گرایش یافت. در این دوره، فرهنگ شفاهی امویان به فرهنگ مکتوب عباسیان تبدیل شد و این مهم، برنامۀ جامع حاکمیت عباسی برای تحریف معنوی دین و طرد‌نمودن امامان شیعه(ع) و جانشینان حقیقی پیامبر خدا(ص) در جامعه بود. لازم به ذکر است که هر‌چه به سوی آینده پیش می‏ رویم، موج فکری_ فرهنگی ائمۀ شیعه(ع)و اصحاب ایشان نیز گسترده‏تر می‏شود. امام عسکری(ع) در مقابل این جریان و توطئۀ دشمنان، انقلاب فرهنگی مکتوبی به راه انداخت که در تاریخ 250 سالۀ امامان شیعه بی‌نظیر بود و با جنبش هرمنوتیک فلسفی، مقابلۀ جدی نمود.
 

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
نهج البلاغة (سخنان امیرمؤمنان؟ع؟)، گردآوری سید رضی، چاپ اول: هجرت، قم، 1414 ق.
کتاب مقدس/شامل کتب عهد عتیق (تورات، کتب انبیا و مزامیر) و عهد جدید (اناجیل و رساله‏ها)، ترجمۀ قدیم که از زبان‌های اصلی عبرانی و آرامی و یونانی ترجمه شده است.
ابن‌ابی‌اصیبعه، موفق‌الدین، عیون الانباء فی طبقات الطباء، تحقیق: نزار رضا، دار مکتبة الحیاة، بیروت.
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغة، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق.
ابن‌ابی‌یعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابلة، تحقیق: محمد حامد الفقی، دار المعرفة، بیروت.
ابن‌‌اثیر، علی بن محمد، تاریخ کامل، ترجمه: حمیدرضا آژیر، تهران، 1382 ش.
ابن‌باز، عبدالعزبز بن عبدالله، مجموع فتاوی، دار القاسم، ریاض.
ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، بیان تلبیس الجهمیة فی تأسیس بدعهم الکلامیة، چاپ اول: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف، عربستان، 1426 ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ اول: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415 ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، چاپ اول: دار الفکر، بیروت، 1984 م.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری/شرح صحیح البخاری، دار المعرفة، بیروت، 1379 ق.
ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، اصول السنة، چاپ اول: دارالمنار - الخرج، عربستان، 1411 ق.
ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند احمد بن حنبل، چاپ اول: مؤسسة الرسالة، بیروت، 1421 ق.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق: خلیل شحادة، چاپ دوم: دار الفکر، بیروت، 1408 ق.
ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق: احسان عباس، دار صادر، بیروت.
ابن‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبرى، چاپ اول: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1410 ق.
ابن‌شبه، زید بن عبیدة، تاریخ المدینة، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، سید حبیب محمود احمد، جده، 1399 ق.
ابن‌شهر‌آشوب مازندانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب؟عهم؟، چاپ اول: علامه، قم، 1379 ق.
ابن‌شهر‌آشوب مازندانی، محمد بن علی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین منهم قدیماݧݧً و حدیثاݧݧً، مطبعة الحیدریة، نجف، 1380 ق.
ابن‌طاوس، على بن موسى، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، چاپ اول: خیام، قم، 1400 ق.
ابن‌طاوس، على بن موسى، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، چاپ اول: دار الذخایر، قم، 1368 ق.
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تبیین کذب المفتری، چاپ سوم: دار الکتاب العربی، بیروت، 1404 ق.
ابن‌قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، دار الجیل، بیروت، 1393 ق.
ابن‌قفطی، على بن یوسف، تاریخ الحکماء، تحقیق: بهین دارایى، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۱ ش.
ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق: علی شیری، چاپ اول: دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408 ق.
ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر قرآن عظیم، تحقیق: محمد حسین شمس‌الدین،
 چاپ اول: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1419 ق.
ابن‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن، دار الفکر، بیروت.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، دار المعرفة، بیروت، 1398 ق.
ابو‌اسحاق عسکری، ابراهیم بن حرب، مسند ابی هریرة، چاپ اول: دار البشایر الاسلامیة، 1427 ق.
ابوزهره، محمد، تاریخ مذاهب اسلامی، دار الفکر العربی، قاهره، 1996 م.
ابو‌صالح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، چاپ اول: الهادی، قم، 1404 ق.
اشعری، علی بن اسماعیل، الابانة عن اصول الدیانة، تحقیق: فوقیة حسین محمود، چاپ اول: دار الأنصار، قاهره، 1397 ق.
اقبال آشتیانی، عباس، آل نوبخت، بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوی، مشهد، 1383ش.
الگود، سیریل، تاریخ پزشکى ایران و سرزمین‌هاى خلافت شرقى، ترجمه: باهر فرقانى، امیر کبیر، تهران، 1356ش.
البانی، محمد ناصر‌الدین، موسوعة العلامة الامام مجدد العصر الالبانی فی العقیدة، چاپ اول: مرکز النعمان للبحوث و الدراسات الاسلامیة و تحقیق التراث و الترجمة، یمن، 1431 ق.
[امام عسکری، حسن بن علی؟]، التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری؟ع؟، چاپ اول: مدرسۀ امام مهدی؟عج؟، قم، 1409 ق.
امین، شریف یحیی، معجم الفرق الاسلامیة، چاپ اول: دار الاضواء، بیروت، 1986 م.
بحرانی، سید هاشم، البرهان، چاپ اول: مؤسسۀ بعثت، قم، 1374 ش.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری/الجامع الصحیح المختصر، تحقیق: مصطفی دیب البغا، چاپ سوم: دار ابن کثیر، بیروت، 1407 ق.
بدر، عبدالرزاق، اثر المشهور عن الإمام مالک رحمه الله فی صفة الاستواء دراسة تحلیلیة، الجامعة الاسلامیة، مدینه، 1421 ق.
براون، ادوارد گرانویل، تاریخ طب اسلامى، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، علمى و فرهنگى، تهران، 1371 ش.
بَلَاذُری، احمد بن یحیى، جمل من انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض الزرکلی، چاپ اول: دار الفکر، بیروت، 1417 ق.
بولتمان، رودلف، مسیح و اساطیر، ترجمه: مسعود علیا، مرکز، تهران، 1380 ش.
پژوهشکدۀ تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، چاپ دوم: زمزم هدایت، قم، 1386 ش.
جزایری، نعمت‌الله بن عبدالله، ریاض الابرار فی مناقب الائمة الاطهار؟عهم؟، چاپ اول: مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، 1427 ق.
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، توحید در قرآن، اسراء، قم، 1383 ش.
حسن، ماهر عبدالمحسن، جادامر مفهوم الوعی الجمالی، دار التنویر، بیروت، 2009 م.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، چاپ اول: مؤسسة آل البیت؟عهم؟، قم، 1409 ق.
حلاق قاسمی، محمد جمال‌الدین، محاسن التأویل، تحقیق: محمد باسل عیون السود، چاپ اول: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1418 م.
حلبی، علی‌اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، چاپ دوم: اساطیر، تهران، 1376 ش.
حلى، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، چاپ اول: دار الکتاب اللبنانی، بیروت، 1982 م.
حلى، حسن بن یوسف، رجال، چاپ دوم: الشریف الرضی، قم، 1402 ق.
خزعلی، ابوالقاسم، موسوعة الامام العسکری؟ع؟، چاپ اول: مؤسسۀ ولی عصر؟عج؟، قم، 1426 ق.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد و ذیوله، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، چاپ اول: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1417 ق.
دارمی سمرقندی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن دارمی (مسند الدارمی)، چاپ اول: دار المغنی للنشر و التوزیع، عربستان، 1412 ق.
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، چاپ دوم: دار الکتاب العربی، بیروت، 1993 م.
ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، چاپ اول: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1419 ق.
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، چاپ سوم: مؤسسة الرسالة، بیروت، 1405 ق.
ذهبی، محمد بن احمد، عرش، تحقیق: محمد بن خلیفة بن علی التمیمی، چاپ دوم: عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة، عربستان، 1424 ق.
رازی، محمد بن زکریا، قصص و حکایات المرضی، ترجمه: محمود نجم‌آبادی، دانشگاه تهران، تهران، 1356 ش.
زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه و نگارش: على جواهر‌کلام، امیرکبیر، تهران، 1369 ش.
ساعدی، شاکر عطیه، المعاد الجسمانی، چاپ اول: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، قم، 1426 ق.
سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، چاپ سوم: دانشگاه تهران، تهران،
 1373 ش.
سیوطی، عبدالرحمن بن الکمال جلال‌الدین، در المنثور، دار الفکر، بیروت، 1993 م.
شبلی نعمانی، محمد، تاریخ علم کلام، ترجمه: سید محمدتقی فخر داعی، چاپ اول: اساطیر، تهران، 1386 ش.
شوشترى، نورالله بن شریف‌الدین‏، الصوارم المُهرقة فی نقد الصواعق المُحرقة، چاپ اول: مطبعة النهضة، تهران، 1367 ش.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق: محمد سید کیلانی، دار المعرفة، بیروت، 1404 ق.
شهیدی، سید جعفر، زندگانی امام صادق جعفر بن محمد؟ع؟، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1384 ش.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، غلو/درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین، کویر، تهران، 1384 ش.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة، تصحیح: سید محمد خامنه‏ای، چاپ اول: بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1378 ش.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول کافی، چاپ اول: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى، تهران‏، 1383 ش.
صدوق، محمد بن علی، اعتقادات الامامیة، چاپ دوم: کنگرۀ شیخ مفید‏، قم، 1414 ق.
صدوق، محمد بن علی، التوحید، چاپ اول: جامعۀ مدرسین‏، قم، 1398 ق.
صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چاپ دوم: دار الشریف الرضی للنشر، قم، 1406 ق.
صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ دوم: اسلامیه‏، تهران، 1395 ق.
صواف، محمد شریف عدنان، بین السنة و الشیعة، بیت الحکمة، دمشق، 1426 ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏، قم، 1417 ق.
طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم، دلایل الامامة، چاپ اول: بعثت، قم، 1413 ق.
طوسی، محمد بن حسن، الغیبة/کتاب الغیبة للحجة، چاپ اول: دار المعارف الاسلامیة، قم، 1411 ق.
طوسی، محمد بن حسن، رجال، چاپ سوم: مؤسسۀ نشر اسلامی جامعۀ مدرسین قم، قم، 1373 ش.
طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ اول: مکتبة المحقق الطباطبایی، قم، 1420 ق.
عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، چاپ اول: دار الحدیث، قم، 1426 ق.
عسکری، سید مرتضی، نقش ائمه در احیاء دین، مجمع علمی اسلامی، تهران، 1376 ش.
عطاردی، عزیز‌الله، مسند الامام العسکری؟ع؟، چاپ اول: دار الصفوة، بیروت، 1413 ق.
علوی عاملی، میر سید محمد، علاقة التجرید، چاپ اول: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1381 ش.
غروی نایینی، نهله، تاریخ حدیث شیعه تا قرن پنجم، شیعه‌شناسی، قم، 1386 ش.
فاخوری، حنا، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، چاپ دوم: کتاب زمان، تهران، 1358 ش.
فرمانیان، مهدی، آشنایی با فرق تشیع، مرکز مدیریت حوزۀ علمیه، قم، 1387 ش.
قاسم، اسعد وحید، حقیقة الشیعة الاثنی عشریة، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، 1421 ق.
قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس القرآن، چاپ ششم: دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1412 ق.
قزوینی، سید محمد‌کاظم، الامام العسکری؟ع؟ من المهد الی اللحد، فرصاد، تهران، 1385 ش.
قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبة‌الله، الخرائج و الجرائح، چاپ اول: مؤسسۀ امام مهدی؟عج؟، قم، 1409 ق.
قلمونی حسینی، محمد رشید بن علی رضا، رسائل السنة و الشیعة، چاپ دوم: دار المنار، قاهره، 1366 ق.
قمی، عباس بن محمدرضا، الانوار البهیة، ترجمه: محمدمحمدی اشتهاردی، چاپ سوم: ناصر، قم، 1380 ش.
کتانی، عبد‌الحی، التراتیب الاداریة، تحقیق: عبدالله الخالدی، چاپ دوم: دار الارقم، بیروت.
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی/مع تعلیقات میرداماد الاستر آبادی، چاپ اول: مؤسسة آل البیت؟عهم؟، قم، 1363 ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم: دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1407 ق.
گروه مؤلفان، پیشوایان هدایت، چاپ اول: مجمع جهانی اهل‌بیت؟عهم؟، قم، 1427 ق.
متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ پنجم: مؤسسة الرسالة، بیروت، 1401 ق.
مجلسی، محمد‌باقر بن محمد‌تقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؟عهم؟، چاپ دوم: دار احیاء التراث العربی‏، بیروت، 1403 ق.
محمود، عبدالرحمن بن صالح، موقف ابن تیمیة من الاشاعرة، چاپ اول: مکتبة الرشد، ریاض، 1415 ق.
مدرسی، محمدتقی، امامان شیعه؟عهم؟ و جنبش‌های مکتبی، بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوی، مشهد، 1372 ش.
مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار استاد شهید مطهری، صدرا، تهران، 1358 ش.
مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، چاپ اول: کنگرۀ شیخ مفید، قم، 1413 ق.
مفید، محمد بن محمد، الامالی، چاپ اول: کنگرۀ شیخ مفید، قم، 1413 ق.
مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، چاپ اول: کنگرۀ شیخ مفید، قم، 1413 ق.
منتصب مجابی، حسن، بررسی متون طب شیعه در تاریخ پزشکی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، 1385 ش.
موحد ابطحی، حجت، ‌آشنایی با حوزه‏های علمیۀ شیعه در طول تاریخ، حوزۀ علمیۀ اصفهان، اصفهان، 1365 ش.
موسوی زنجانی، سید ابراهیم، عقاید الامامیة الاثنی عشریة، چاپ سوم: مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1413 ق.
مهریزی، مهدی، آشنایی با متون حدیث، چاپ اول: مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، 1377 ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجال، چاپ ششم: مؤسسۀ نشر اسلامی جامعۀ مدرسین قم، قم، 1365 ش.
نشار، علی سامی، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، دار المعارف، قاهره، 1977 م.
نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبد‌الباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
واعظی، احمد، درآمدی بر هرمنوتیک، چاپ پنجم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، تهران، 1386 ش.
هاشمی، سیده فاطمه، بررسی صحت و اعتبار روایات تفسیر منسوب به امام عسکری؟ع؟، چاپ دوم: بنیاد پژوهش‏های اسلامی، مشهد، 1387 ش.
هولت، پی. ام و دیگران، تاریخ اسلام، ترجمه: احمد آرام، چاپ نهم: امیر کبیر، تهران، 1390 ش.
پیرمرادیان، مصطفی، «نقش اصحاب ایرانی امام حسن عسکری؟ع؟ در علم الحدیث با تکیه بر کتب اربعۀ شیعه»، مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ 15، زمستان 1391 ش.
ابن‌عبد‌البر قرطبی، یوسف بن عبدالله، بهجة المجالس و انس المجالس، http://www.alwaraq.net/،
تاریخ مراجعه: 18/2/1400.
حلى، حسن بن یوسف، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، نسخه الکترونیک در نرم‌افزار المکتبة الشاملة، نسخه 51/3.
مسعودى، على بن حسین، مروج الذهب، http://www.alwaraq.net/، تاریخ مراجعه: 18/2/1400.