بازخوانی امامت در اندیشۀ نوبختیان و معتزلیان شیعه ‌شده با تأکید بر آرای ابن‌ قبه رازی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌پژوه سطح چهار رشتۀ امام‌شناسی حوزۀ علمیۀ قم، قم، ایران

10.22034/jep.2021.282425.1300

چکیده

امروزه تاریخ امامیه چنان با تاریخ کلام در هم آمیخته است که شناخت آن بدون آشنایی با اندیشه‌های متکلمان امامیه در مدارس مختلف کلامی، از مدینه، کوفه و قم تا بغداد، ری، حله، اصفهان، شیراز و... ، و بازخوانی آنها، بسی دشوار و گاه غیرممکن به نظر می‌رسد؛ مدرسه‌هایی که در محیط‌های جغرافیایی ناهمگون شکل گرفته‌اند و پراکندگی آنها در مسیر تاریخ، منشأ پیدایش تغییر و تطوراتی در روش و محتوای اندیشۀ متکلمان اسلامی در مباحث مختلف کلامی، به‌ویژه در مباحث امامت شده است. این نوشتار به بازخوانی و بررسی مسئلۀ «امامت» در اندیشۀ نخستین متکلمان امامی مدرسۀ بغداد قبل از ظهور مرحوم شیخ مفید و شاگردان برجستۀ او اختصاص یافته است و با تأکید بر آرا و کلمات متکلمان بزرگ خاندان نوبخت و نیز معتزلیان شیعه‌شده، به‌ویژه ابن‌قبه رازی، به مقایسۀ آنها با یکدیگر در اهم مسائل امامت، می‌پردازد. اگر‌چه این دو جریان تفاوت‌هایی در روش و رویکرد با یکدیگر داشته‌اند _ که در میان آنها از گرایش به سمت متکلمان نظریه‌پرداز کوفه و تأثیر‌پذیری از آنها تا توجه بیش‌از‌اندازه به عقل و هم‌نوایی در برخی مباحث امامت با رویکرد عقل‌گرایی معتزلیان به چشم می‌خورد_ اما اشتراکاتی نیز با یکدیگر داشته‌اند که مهم‌ترین آنها را می‌توان دور‌شدن تدریجی از روش و محتوای متکلمان مدرسۀ کوفه و نزدیک‌شدن به دستگاه کلامی معتزلی دانست.
 

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
ابن‌قبه، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان، المسألة المفردة فی الامامة، ضمن کتاب: صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1416 ق.
ابن‌قبه، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان، الانصاف، ضمن کتاب: صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، دار المعرفة، بیروت، 1979 م.
ابن‌قبه، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان، النقض علی ابی الحسن علی بن احمد بن بشار، ضمن کتاب: صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1416 ق.
ابن‌قبه، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان، نقض الاشهاد، ضمن کتاب: صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1416 ق.
ابن‌ندیم بغدادی، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، تهران، 1350 ش.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، چاپ اول: کنگرۀ شیخ مفید، قم، 1413 ق.
اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، چاپ سوم: طهوری، تهران، 1357 ش.
سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن حسین، الفصول المختارة، تحقیق: سیدعلی میرشریفی،  چاپ دوم: دار المفید، بیروت، 1414 ق.
سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن حسین، الشافی فی الإمامة، چاپ دوم: مؤسسة امام الصادق؟ع؟، تهران،‌ 1369 ش.
طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و مصنفاتهم، محقق: جواد قیومی،  چاپ اول: مؤسسة نشر الفقاهة، قم، 1417 ق.
مادلونگ، ویلفرد، مکتب‎ها و فرقه‎های اسلامی در سده‌های میانی، ترجمۀ جواد قاسمی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی؟ع؟، مشهد.
مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مکتب در فرایند تکامل، نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه سدۀ نخستین، ترجمۀ هاشم ایزد‌پناه، ویرایش دوم: داروین، نیوجرسی، 1374 ش.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، چاپ اول: کنگرۀ جهانی شیخ مفید، قم، 1413 ق.
نجاشی، احمد بن علی، رجال، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1365 ش.
نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، چاپ دوم: دار الاضواء، بیروت، 1404 ق.
حسینی‌زاده خضر‌آباد، سیدعلی، «نوبختیان در رویارویی با متکلمان معتزلی و امامی»، نقد و نظر، شمارۀ 67، پاییز 91.
کدیور، محسن، «قرائت فراموش‌شده»، مدرسه، شمارۀ 3، اردیبهشت 1385.
کریمی قهی، منصوره و ولوی، علی‌محمد و جمیلی، فاطمه و امیرخانی، مهناز، «بررسی دیدگاه‌های کلامی و رویکرد روشی ابن‌قبه رازی»، مطالعات تاریخ فرهنگی، شمارۀ 9، 1390 ش.
میرزایی نوکابادی، عباس، «ابوعیسی وراق از اعتزال تا گرایش به مدرسۀ کوفه»، جستارهایی در مدرسۀ کلامی بغداد، جمعی از نویسندگان، زیر نظر محمدتقی سبحانی، دار الحدیث، قم، 1395 ش.
--------، «نقش ابن‌قبه رازی در تاریخ تفکر امامیه»، جستارهایی در مدرسۀ کلامی بغداد، جمعی از نویسندگان، زیر نظر محمدتقی سبحانی، دار الحدیث، قم، 1395 ش