باطن ولایی قرآن و روایات تأویل‌گر آیات به مقامات ائمه(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشتۀ علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استاد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشیار گروه تفسیر دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

4 دانشیار، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22034/jep.2021.200058.1103

چکیده

نگاهی گذرا به تراث روایی شیعه، حجم قابل توجهی از روایات ناظر بر آیات قرآنی را پیش روی ما می‌نهد که با هدف بازنمایی باطن ولایی قرآن، دست به تأویل آیات به مقامات ائمه؟عهم؟ زده‌اند؛ تا جایی که گویی این نوع روایات، به عنوان نمادی برجسته برای مجموعۀ روایات تفسیری شیعه در‌آمده‌اند. دست‌کم در خصوص شمار چشمگیری از این‌گونه روایات، نوعی ناهمگونی با سایر روایات دیده می‌شود. در‌نتیجه، درک و پذیرش آنها گاه با چالش روبه‌رو بوده است. حتی بر پایۀ مبانی کلامی امامیه نیز، فهم و تحلیل این‌دست از روایات، هماره با صعوبت و درهم‌تنیدگی همراه بوده است؛ به‌گونه‌ای‌که دانشوران شیعه در مواجهه با این روایات، یا تحلیل و تشریح آنها را با سکوت برگزار کرده‌ و به نقل صِرف آنها از منابع پیشین به منابع پسین بسنده کرده‌اند و یا میان معرکه‌ای از آرای گوناگون و گاه متعارض، در پذیرش و تحلیل آنها گرفتار آمده‌اند. در این مقاله، در چارچوب مبانی کلامی پذیرفته‌شدۀ امامیه، در پی آنیم تا با واکاوی ویژگی‌های باطن ولایی قرآن بر پایۀ تحلیل روایات تأویلگر قرآن به مقامات ائمه(ع)، همبستگی باطن ولایی قرآن با شأن بنیادی ائمۀ طاهرین(ع)
 را در نظاموارۀ دین برنمایانیم. نتیجه این‌که، ضمن اثبات باطن ولایی قرآن، اصول و ویژگی‌هایی را که لحاظ آنها در تحلیل این بازنمایی بایسته است، بررسیده‌ایم.
 

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
نهج البلاغة (سخنان امیرمؤمنان علی؟ع؟)، گردآوری سید رضی، تحقیق: صبحی صالح، هجرت، قم، 1414 ق.
نهج البلاغة (سخنان امیرمؤمنان علی؟ع؟)، گردآوری سید رضی، ترجمه: فیض‌الاسلام، مؤسسۀ چاپ و نشر تألیفات فیض‌الإسلام‏، تهران، 1379 ق.
آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415 ق.
ابن‌طاوس، علی بن موسی، التحصین لأسرار ما زاد من کتاب الیقین‏، دار الکتاب، قم، 1413 ق.
ابن‌طاوس، علی بن موسی، الیقین، دار الکتاب، قم، 1413 ق.
ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، دار ام القری، قاهره، 1932 م.
اسعدی، محمد، سایه‌ها و لایه‌ها، بوستان کتاب، قم، 1388 ش.
بحرانى، سید هاشم بن سلیمان‏، البرهان فی تفسیر القرآن، اسماعیلیان، قم، 1374 ش.
برقی، احمد بن محمد، المحاسن، دار الکتب الاسلامیة، قم، 1371 ق.
بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تقسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420 ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسة آل‌البیت؟عهم؟‏، قم، 1409 ق.
حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، اسماعیلیان، قم، 1415 ق.
خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر آثار شیعه، قم، 1410 ق.
دیلمى، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، مؤسسة آل‌البیت؟عهم؟‏، قم، 1408 ق.
زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، دار المعرفة، بیروت، 1410 ق.
زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار و نصوص الاخیار، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
سیوری، مقداد بن عبدالله، کنزل العرفان، مرتضوی، تهران، 1373 ش.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، دار الکتاب العربی، بیروت، 1421 ق.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، کتابخانۀ آیةالله مرعشى نجفی، قم، 1404 ق.
شاکر، محمدکاظم، روش‌های تأویل قرآن، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1376 ش.
صدوق، محمد بن علی، الامالی، اعلمی، بیروت، 1400 ق.
صدوق، محمد بن علی، الخصال، جامعۀ مدرسین، قم، 1362 ش.
صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، داوری، قم، 1385 ش.
صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا؟ع؟، تصحیح: مهدی لاجوردی، جهان، تهران، 1378 ق.
صدوق، محمد بن علی، فضائل الشیعة، اعلمی، تهران.
صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، اسلامی، قم، 1403 ق.
صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، اسلامی، قم، 1413 ق.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم‏، تحقیق: محسن کوچه‌باغی، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی‏، قم، 1404 ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، اسلامی، قم، 1417 ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1353 ش.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق: محمدباقر خرسان، مرتضی، مشهد، 1403 ق.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفة، بیروت، 1412 ق.
طحاوی، ابوجعفر، عقیدة الطحاویة، مؤسسۀ فرهنگی تبیان، قم، 1387 ش.
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق: محمدباقر خرسان، دار الکتب الاسلامیة،
 تهران، 1407 ق.
طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، دار المعارف الاسلامیة، قم، 1411 ق.
عاملی اصفهانی، محمدطاهر، مرآة الانوار و مشکوة الاسرار، مقدمۀ تفسیر البرهان، بنیاد بعثت، تهران، 1416 ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، المطبعة العلمیة، تهران، 1380 ق.
فارسی، علی بن بلبان، الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1407 ق.
فیض کاشانی، محمد‌محسن، الصافی فی تقسیر القرآن، الصدر، تهران، 1415 ق.
فیض کاشانی، محمد‌محسن، الوافی، کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین على؟ع؟‏، اصفهان، 1406 ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمى، دار الکتاب، قم، 1404 ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1407 ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1403 ق.
هلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل ‌محمد؟ص؟، ترجمه: اسماعیل انصاری خوئینی، الهادی، قم، 1416 ق.
هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، دار الکتب العربی، بیروت، 1402 ق.
حسین‌پوری، امین، «تأویل قرآن به مقامات اهل‌بیت؟عهم؟؛ مبانی و پیش‌فرض‌ها»، پژوهش‌های
 قرآنی، شمارۀ 70، تابستان 1391 ش.
صادقی فدکی، سیدجعفر، «بررسی و نقد پنج دیدگاه مطرح دربارۀ تعداد آیات‌الاحکام قرآن کریم»، پژوهش‌های فقهی، سال هفتم، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1390 ش.
عابدینی، احمد، «حجیت فرازهای قرآن کریم»، بینات، شمارۀ 14، تابستان 1376 ش.