بازپژوهی خبر ثعبان در مناقب امیرالمؤمنین(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه‏ قرآن ‏پژوهی، پژوهشکدۀ علوم اسلامی، پژوهشگاه ‏حوزه و‏ دانشگاه، قم، ایران

2 استادیار، گروه تاریخ، پژوهشکدۀ علوم اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

10.22034/jep.2021.261346.1262

چکیده

بررسی گزارش‌های مرتبط با فضائل اهل‌بیت علیهم السلام برای شناخت اخبار صحیح و غیرصحیح و تمییز آنها از یکدیگر، بسیار بااهمیت است. در بسیاری از منابع تاریخی و حدیثی، اخبار مناقب اهل‌بیت علیهم السلام گزارش شده است که باید اعتبارشان بررسی شود. اعتبارسنجی باید با استناد به شواهد درونی همچون محتوا، راویان و منابع، و نیز شواهد بیرونی مانند گزارش‌های پیرامونی باشد. این عوامل در هر خبر متغیر و میزان نقش هر‌یک متفاوت است. «خبر ثعبان» نمونه‌ای از این اخبار است که باید با توجه به شواهد، به درستی آن پی برد. این تحقیق با گردآوری  شواهد گوناگون و رجوع به منابع کهن، تلاش می‌کند درستی «خبر ثعبان» را بررسی  کند. تحلیل گزارش‏ها نشان می‌دهد که تفاوت موجود در نقل‏های خبر، به تنافی  آنها منجر نمی‌شود و نوعی هم‌پوشانی در آنها مشاهده می‌شود؛ اما از جنبۀ اِسنادی،  منابع و طرق از قوت لازم برخوردار نیستند. با این حال شواهد پیرامون متن و حاشیه،  این ماجرا را باورپذیر در نظر می‌آورد.

کلیدواژه‌ها


ابن‌حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، تحقیق: نبیل رضا علوان، چاپ سوم: مؤسسۀ انصاریان، قم، 1419ق.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، دار صادر، بیروت، ۱۳۷۶‌ق.
ابن‌شاذان، فضل، الایضاح، تحقیق: سید جلال‌الدین حسینی ارموی، دانشگاه تهران، تهران، 1363ش.
ابن‌شهر‌آشوب، مناقب آل أبی طالب؟ع؟، العلامة، قم، 1379ق.
ابن‌طاوس، علی بن موسی، اقبال الأعمال، تحقیق: جواد قیومی، چاپ اول: مکتب الإعلام الإسلامی، قم، 1414ق.
ابن‌عبدالوهاب، حسین، عیون المعجزات، المطبعة الحیدریة، نجف، 1369ق.
ابن‌غضائری، احمد بن حسین، الرجال، تحقیق: سیدمحمدرضا جلالی، چاپ اول: دار الحدیث، قم، 1422ق.
ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404ق.
ابن‌مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1419ق.
ابو‌مخنف، لوط بن یحیی، وقعة الطف، تحقیق: محمد هادی‏ یوسفی غروی، چاپ سوم: مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1417ق.
بحرانی، هاشم، مدینة المعاجز، تحقیق: عزت‌الله مولائی همدانی، مؤسسة المعارف الاسلامیة،  قم، 1413ق.
برسی، حافظ رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین، تحقیق: علی عاشور، اعلمی، بیروت، 1422ق.
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، مکتبة النهضة المصریة، قاهره، 1956م.
تهرانی، آقابزرگ، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، چاپ دوم: دار الأضواء، بیروت.
جوهری، اسماعیل، الصحاح، تحقیق: أحمد عبد الغفور العطار، چاپ چهارم: دار العلم للملائین، بیروت، 1407ق.
حائری یزدی، علی، إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب؟عج؟، تحقیق: علی عاشور، مؤسسة الأعلمی، بیروت، 1422ق.
حلی، جعفر بن حسن (محقق حلی)، المسلک فی أصول الدین، تحقیق: رضا استادی، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، 1414ق.
‌حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق: حسن حسن‌زاده آملی، چاپ هفتم: مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1417ق.
حلی، حسن بن یوسف، منهاج الکرامة، تحقیق: عبدالرحیم مبارک، تاسوعاء، مشهد، 1379ش.
خصیبی، حسین، الهدایة الکبری، مؤسسة البلاغ، بیروت، 1411ق.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‏نامۀ دهخدا، دانشگاه تهران، تهران، 1373ش.
دیلمی، حسن، إرشاد القلوب، چاپ دوم: الشریف الرضی، قم، 1415ق.
شامی، یوسف بن حاتم، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1420ق.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تحقیق: محسن بن عباسعلی کوچه‌باغی، چاپ دوم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم، 1404ق.
طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق: مؤسسة آل البیت؟عهم؟، مؤسسة آل البیت؟عهم؟، قم، 1417ق.
طبری، محمد بن ‌جریر، تاریخ الطبری، چاپ چهارم: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1403ق.
طبری، محمد بن علی، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، چاپ دوم: المکتبة الحیدریة، نجف، 1383ق.
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق: سیداحمد حسینی، چاپ دوم: مرتضوی، تهران، 1362ش.
طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، تصحیح ‌و تعلیق: میرداماد استرآبادی، تحقیق: سیدمهدی رجائی، مؤسسة آل البیت؟عهم؟ لإحیاء التراث، قم، 1404ق.
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی، مکتبة المحقق الطباطبایی، قم، 1420ق.
عاملی نباطی، علی، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، تصحیح‌وتحقیق: محمدباقر بهبودی، المکتبة الحیدریة، نجف، 1384ق.
عاملی، محمد بن مکی (شهید اول)، المزار، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی؟عج؟، مدرسة الإمام المهدی؟عج؟، قم، 1410ق.
علوی، محمد بن علی، المناقب للعلوی، تحقیق: سیدحسین‏ موسوی بروجردی، دلیل ما، قم، 1428ق.
فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، منشورات الرضی، قم، 1375ش.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق: مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی، چاپ دوم: مؤسسة دار الهجرة، قم، 1409ق.
قرشی، سید‌علی‌اکبر، قاموس قرآن، چاپ ششم: دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1412ق.
قطب‌الدین راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، تحقیق: مؤسسة الإمام المهدی؟عج؟، مؤسسة الإمام المهدی؟عج؟، قم، 1409ق.
قمی، شاذان، الروضة فی فضائل أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب؟ع؟، تحقیق: علی شکرچی،  مکتبة الأمین، قم‏، 1423ق.
قمی، شاذان، الفضائل، مکتبة الحیدریة، نجف، 1381ق.
قمی، محمّد بن حسن، العقد النضید و الدرّ الفرید، تحقیق: علی ‌أوسط الناطقی، دار الحدیث،  قم، 1423ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح ‌و تعلیق: علی‌اکبر غفاری، چاپ پنجم: دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1363ش.
لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق: حسین حسنی بیرجندی، دار الحدیث،  قم، 1376ش.
مازندرانی، محمدصالح، شرح أصول الکافی، تعلیق: ابوالحسن شعرانی، تصحیح: علی عاشور، المکتبة الإسلامیة، تهران، 1382ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، چاپ دوم: دار إحیاء التراث العربی، بیروت‏، 1403ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم: دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1404ق.
مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، چاپ دوم: مؤسسۀ اسماعیلیان، قم، 1414ق.
مرعشی، شهاب‌الدین، شرح احقاق الحق و إزهاق الباطل، اسلامیة، تهران، 1417ق.
مسعودی، عبدالهادی، وضع و نقد حدیث، سمت، تهران، 1388ش.
مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، چاپ سوم: انصاریان، قم، 1426ق.
معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، امیرکبیر، تهران، 1371ش.
مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت؟عهم؟، چاپ دوم: دار المفید، بیروت، 1414ق.
میرزای قمی، ابوالقاسم، قوانین الأصول، مکتبة العلمیة اسلامیة، تهران، 1375ق.
نجاشی، احمد بن علی، فهرست النجاشی، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، چاپ پنجم:  مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1416ق.