بازنگاهی به تفسیر آیه «النَّبَإِ الْعَظِیم» در پرتو احادیث امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، پژوهشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع)، قم، ایران.

10.22034/jep.2021.283107.1302

چکیده

سوره نبأ از سور مکی قرآن کریم می‌باشد که با بحث قیامت و معاد آغاز شده است. سیاق و مفاهیم آیات دال بر این است که منظور از «النَّبَإِ الْعَظِیمِ» در آیۀ دوم این سوره، سؤال از قیامت است؛ اما در منابع حدیثی امامیه روایاتی وجود دارد که داده‌های حاصل از آنها، بیانگر تبیینی غیر از حقیقت یادشده دربارۀ این آیه است. از این‌رو محتوای این احادیث در تناقض با دلالت ظاهری آیه است و مورد اشکال می‌باشد. مقالۀ حاضر که با هدف بررسی دلالت‌های تبیینی این‌دست روایات نگارش یافته است، با روش تحلیل محتوا و نقد درون‌متنی، ضمن توجه به برخی اشکالات ممکن، به تحلیل داده‌های حاصل از این روایات و نیز دلالت‌هایی که امکان فهم این روایات را فراهم می‌کند پرداخته است. نتیجه آن‌که ضمن قبول تعارض این روایات با مراد ظاهری آیات، باید گفت که بر فرض صدور احتمالی این روایات، تنها راهکار حل مشکل آن است که آنها را بر اساس قاعدۀ جری باطنی (مصادیق باطنی) آیات قرآن کریم تشریح کرد. بنابراین داده‌های این روایات که به‌وفور در منابع نقلی موجودند و بخشی از میراث روایی امامیه در تفسیر قرآن را به خود اختصاص داده‌اند، مورد توجه و تحقیق می‌باشند. البته برای فهم و تبیین چنین روایاتی، توجه به لایه‌های باطنی آیات قرآن کریم که در روش تفسیری اهل‌بیت علیهم السلام جایگاه ویژه‌ای دارند، ضروری است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
‏‫آلوسی، محمود بن عبدالله‏، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، دار الکتب العلمیة، بیروت.
‏‫ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی‏، المناقب، علامه، قم.
‏‫ابن‌طاوس، علی بن موسی‏، إقبال الأعمال، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۳۶۷ش.
‏‫استرآبادی، علی‏، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
‏‫بحرانی، هاشم بن سلیمان‏، البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسسة البعثة، قم.
‏‫حسکانی، عبیدالله بن عبدالله‏، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، تهران، ۱۴۱۱ق.
‏‫حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، اسماعیلیان، قم.
‏‫خمینی، سیدروح‌الله‏، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی؟ره؟، قم، ۱۳۸۷ش.
ذهبی، محمد، سیر أعلام النبلاء، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1413ق.
زمخشری، محمود بن عمر‏، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، دار الکتاب العربی، بیروت.
‏‫سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر‏، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، کتابخانۀ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، قم.
‏‫شاکر، محمدکاظم، روش‌های‌ تأویل‌ قرآن‌: معناشناسی‌ و روش‌شناسی‌ تأویل‌ در سه‌ حوزۀ روایی‌، باطنی‌ و اصولی‌، بوستان‌ کتاب‌،‌ قم.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم‏، شرح اصول الکافی‏، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، تهران، ۱۳۶۶ش.
‏‫صدوق، محمد بن علی‏، عیون أخبار الرضا؟ع؟، جهان، تهران، ۱۳۷۸ش.
‏‫صفار، محمد بن حسن‏، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد؟ص؟، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۴ق.
‏‫طباطبایی، سیدمحمد‌حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت.
‏‫طبرسی، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصرخسرو، تهران، ۱۳۷۲ش.
‏‫طوسی، محمد بن حسن‏، التبیان فی تفسیر القرآن، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق: خرسان، دار الکتب الإسلامیة، تهران.
‏‫عیاشی، محمد بن مسعود‏، التفسیر، مکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران.
‏‫فخر رازی، محمد بن عمر‏، التفسیر الکبیر، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
‏‫قطب، سید ابراهیم حسین، فی ظلال القرآن، دار الشروق للنشر و التوزیع، بیروت.
‏‫قمی، علی بن ابراهیم‏، تفسیر القمی، دار الکتاب، قم، ۱۳۶۳ش.
‏‫کفعمی، ابراهیم بن علی‏، جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة المشتهر بالمصباح، دار الکتب العلمیة، قم، ۱۳۴۹ش.
‏‫کلینی، محمد بن یعقوب‏، الکافی، دار الحدیث، قم، ۱۴۲۹ق.
‏‫کوفی، فرات بن ابراهیم‏، تفسیر فرات الکوفی، وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، تهران.
متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ضبط و تفسیر: بکری حیانی، تصحیح و فهرست: صفوة السقا، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1409ق.
‏‫مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی‏، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۵ش.
‏‫مفید، محمد بن محمد‏، کتاب المزار: مناسک المزار، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، قم.‏‫
‏‫نصیری، علی‏، روش‌شناسی تفسیر قرآن، وحی و خرد، قم، ۱۳۹۶ ش.
‏‫راد، ‌علی‏، «گونه‌شناسی احادیث تفسیری؛ از نظریه تا تطبیق‏»، تفسیر اهل‌بیت؟عهم؟، شمارۀ 3، ۱۳۹۳ش.
‏‫رحیم‌زاده، ‌سید‌مسلم و میرزایی، ‌محمد‏، «مفهوم‌سنجی روایی و زبان‌شناختی <النَّبَإِ الْعَظِیم> در سوره نبأ‏»، شیعه‌پژوهی، شمارۀ 19، ۱۳۹۹ش.
‪‏‫مؤمن‌نژاد، ‌ابوالحسن و راد، ‌علی، «مبانی ادبی _ زبان‌شناسی جری و تطبیق در تفسیر قرآن‏»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شمارۀ 33، ۱۳۹۶ش.
ویسی، ‌الخاص و دریس، ‌فاطمه، «بررسی مقابله‌ای تحلیل سیاق سوره «نبأ» در تفسیر المیزان  و یافته‌های زبان‌شناسی معاصر‏»، آموزه‌های قرآنی، شمارۀ 24، ۱۳۹۵ش.