بازپژوهی تأویل واژۀ «نور» در قرآن کریم به «ولایت معصومان علیهم السلام»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکدۀ علوم قرآنی، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران.

2 دانشجوی دکتری الهیات، گرایش تفسیر تطبیقی، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

10.22034/jep.2021.273244.1280

چکیده

در تفاسیر روایی و جوامع حدیثی امامیه، احادیثی یافت می‏شوند که معنای باطنی واژۀ «نور» را در بیشتر آیات حاوی آن، شخص امیرمؤمنان یا امامان معصوم علیهم السلام دانسته ‏اند. این تأویل، راهی برای بداندیشان هموار نموده است تا شیعیان را به «روی‌گردانی از ظاهر» و «بطن ‏گرایی» متهم کنند. پژوهش حاضر، ضمن معناشناسی واژۀ «نور» و تبیین میدان معنایی آن، آیات حاوی این واژه و روایات ذیل آنها را برشمرده و به تأویل‏ شناسی آن پرداخته و در ادامه، دلالت واژۀ «نور» بر معنای امام را از رهگذر دلالت ‏های منطقی الفاظ نیز اثبات کرده است. نتیجه این‌که ضمن معتبر شمردن معنای ظاهری «روشنایی» برای واژۀ «نور» در تفسیر، تأویل این کلمه به مصادیقی چون کتاب و امام را به جهت وجود شاخصۀ هدایتگری در آنها دانسته است که با شواهدی مانند عقل، سیاق و سایر اخبار معتبر فریقین، تقویت می‏شود. بنابراین نه ‏تنها اتهام عدول از ظواهر و توجه محض به بواطن مردود است، بلکه تأویل نور به امام، علاوه بر روایات، با مبانی علم معناشناسی، سیاق و مبحث منطقی دلالت الفاظ نیز تقویت می ‏شود.

کلیدواژه‌ها


قرآن‏کریم
آلوسی، محمود، روح المعانی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1405ق.
ابن‏أبی‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، چاپ سوم: نزار مصطفى الباز، ریاض، 1419ق.
ابن‌حنبل، احمد بن محمد، مسند، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1421ق.
ابن‏شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب، علامه، قم، 1378ق.
ابن‏طاوس، علی بن موسی، الطّرائف فی معرفة مذاهب الطّوائف، خیام، قم، 1400ق.
ابن‏فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، الاعلام الاسلامی، قم، 1404ق.
ابن‏ماجه، محمد بن یزید، سنن، دار الجیل، بیروت، 1416ق.
ابن‏منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، أدب الحوزة، قم، 1405ق.
ابو‏نعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فی علی؟ع؟، وزارة الإرشاد الإسلامی، تهران، 1406ق.
احمدی، بابک، از نشانه‏های تصویری تا متن، مرکز نشر، تهران، 1388ش.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، دار الکتاب الاسلامی، بیروت، 1401ق.
استرآبادی، سید‌‌شرف‏الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، چاپ اول: النشر الإسلامی، قم، 1409ق.
اصفهانی، راغب، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول: دار الشامیة، بیروت، دار القلم، دمشق، 1416ق.
اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة، مؤسسة آل‏البیت لاحیاء التراث، قم، 1414ق.
امام یازدهم، حسن بن علی؟ع؟، التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن بن علی العسکری؟ع؟،  چاپ اول: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1438ق.
ایزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه: احمد آرام، فرهنگ، تهران، 1374ش.
بابایی، علی‏اکبر و دیگران، روش‏شناسی تفسیر قرآن، چاپ اول: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، سمت، تهران، 1379ش.
بابایی، علی‏اکبر، قواعد تفسیر قرآن، چاپ دوم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، سمت، تهران، 1395ش.
بابایی، علی‏اکبر، مکاتب تفسیری، چاپ چهارم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، سمت، تهران، 1389ش.
بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، دار المعرفة، بیروت، 1407ق.
پاکتچی، احمد، تاریخ تفسیر قرآن کریم، چاپ دوم: دانشگاه امام صادق؟ع؟، تهران، 1389ش.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، دار الفکر، بیروت، 1408ق.
تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب المنطق و الکلام، تحقیق: حسن ملکشاهی، چاپ چهارم: دانشگاه تهران، تهران، 1367ش.
تهرانی، آقابزرگ محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، دارالأضواء، بیروت.
جرجانی، علی بن محمّد، کتاب التعریفات، دار الکتب العلمی، بیروت، 1403ق.
جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصّحاح تا ج اللّغة و صحاح العربیّة، چاپ چهارم: دار العلم للملایین، بیروت، 1407ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۱ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، چاپ ششم: دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1412ق.
حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، چاپ اول: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی _ مؤسسة الطبع و النشر، تهران، 1411ق.
حکیم، سید‌محمدباقر، علوم القرآن، چاپ سوم: مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1417ق.
حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین، ترجمه: حمیدرضا آژیر، وزارت ارشاد، تهران، 1379ش.
خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، چاپ اول: مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1412ق.
خزّاز، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النّص علی الأئمة الإثنی عشر، بیدار، قم، 1401ق.
خوانساری، محمد، منطق صوری، چاپ سوم: آگاه، تهران، 1359ش.
دهخدا، علی‏اکبر، لغت‏نامه، چاپ دوم: دانشگاه تهران، تهران، 1377ش.
دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، چاپ چهارم: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1398ق.
ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، دار وهبة، قاهرة، 2000م.
زبیدی، سیدمحمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، دار الهدایة، کویت، 1420ق.
سوسور، فردینان، مبانی ساخت‏گرایی در زبان‏شناسی، ترجمه: کوروش صفری، حوزۀ هنری، تهران، 1380ش.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‏بکر، الإتقان فی علوم القرآن، الهیئة المصریة العامة للکتاب، قاهرة، 1394ق.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‏بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ اول: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1404ق.
صدوق، محمد بن علی، معانی الأخبار، اسلامی، قم، 1361ش.
صفار قمی، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، مکتبة المرعشی النجفی، قم، 1404ق.
طباطبایی، سید‌محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1390ق.
طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، مکتبة ابن تیمیة، قاهرة، 1415ق.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول: دار المعرفة، بیروت، 1412ق.
طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، مجمع البحرین، چاپ دوم: المکتبة المرتضویة، تهران، 1386ق.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول: دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
عراقی، آقا‌ضیاءالدین، نهایة الافکار، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1405ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، چاپ اول: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1411ق.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، چاپ اول: دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم: دار الهجرة، قم، 1410ق.
فیاض، محمد‌اسحاق، محاضرات فی اصول الفقه، دار الهادی، قم، 1410ق.
قرشی، سیدعلی‏اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1353ش.
قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر القرطبی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1416ق.
قمی ‏مشهدی، محمدرضا، کنز الدقائق و بحر الغرائب، دار الغدیر، قم، 1423ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، چاپ سوم: مؤسسة دار الکتاب، قم، 1404ق.
کلبی، محمد بن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، دار المکتبة العصری، بیروت، 1423ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم: دار صعب _ دار التعارف، بیروت، 1401ق.
کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، چاپ اول: مؤسسة الطبع و النشر، تهران، 1410ق.
متقی ‏هندی، علی بن حسام‏الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1401ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، چاپ اول: دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1412ق.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1368ش.
معرفت، محمّدهادی، التمهید فی علوم القرآن، چاپ اول: مؤسسة النّشر الإسلامی، قم، 1416ق.
معرفت، محمّدهادی، تفسیر و مفسران، چاپ اول: قم، تمهید، 1379ش.
مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، دار المفید، بیروت، 1414ق.
نباطی، علی بن یونس، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، چاپ اول: مکتبة المرتضویة، قم، 1384ق.
نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، چاپ اول: مؤسسة آل‏البیت؟عهم؟، بیروت،  1409ق.