فراز و فرود اندیشۀ اخباریان در فرآوری «نظریۀ امامت»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌پژوه سطح چهار رشتۀ امام‌شناسی، حوزۀ علمیۀ قم، ایران

10.22034/jep.2021.241889.1212

چکیده

اَخباریانْ اگر چه _ در مقایسه با دیگر اندیشه‌های رایج زمان خود _ مکتب فکری مستقلی داشتند، اما در موضوع امامت، کمتر می‌توان آنها را دارای دیدگاه‌هایی منحصر به فرد دانست. بیشتر آرای آنان بازتاب نظرگاه محدّثان و اندیشمندان سده‌های نخستین است. رویکرد حدیث‌محوری و پرهیز از تأویل و تفسیر عقل‌گرایانه، بر شیوهٔ استنباط آموزه‌های اعتقادی آنان تأثیر نهاده است. اوج گرفتن باور اخباریان نسبت به متکلمان در موضوعاتی که متکلمان به جهت رویارویی با مخاطبانی عام و استفاده از استدلال‌های فرامذهبی، مجبور به حداقل‌گرایی در این موضوعات شده‌‌اند، از مهم‌ترین نقاط اختلاف این دو جریان است که ثمرهٔ اعتماد به گنجینهٔ‌ روایاتی است که اخباریانْ خود را خزانه‌دار آن می‌دانند. به رغم ناسازگاری میان اخباریان و متکلمان در تعریف، تبیین ویژگی‌های خاص و ساز‌ و‌ کار تولیت و انتقال امامت، دشوار است که آرای اخباریان را برخاسته از مدرسهٔ کلامی مستقلی به شمار آوریم. استفاده از استدلال‌های کلامی برای اثبات برخی مسائل حوزهٔ امامت و آشتی با عقل در نظریهٔ امامتِ اخباریان، قابل انکار نیست که نشان از تعامل این مکتب با دیگر اندیشه‌های کلامی امامیه دارد. در مجموع، می‌توان «نظریهٔ امامت» در اندیشهٔ اخباریان را همسو با عالمان کلام‌پژوه و آمیخته با روایاتْ بدون تحلیل محتوایی، ارزیابی کرد.
 

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم.
ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، چاپ پنجم: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1400 ق.
استرآبادی، محمد امین، الفوائد المدنیه والشواهد المکیة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1424 ق.
آل عمران، فرج، الاصولیون والاخباریون فرقة واحدة، المطبعة الحیدریه، نجف، 1376 ق.
بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، الطبعة الثانیة: تحقیق‌‌: السید أحمد الحسینی، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، قم، 1406ق.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، انتشارات بعثت، تهران، 1416ق.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، غایة المرام وحجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص والعام، تحقیق‌‌: السید علی عاشور، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، ۱۴۲۲ق.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر ودلائل الحجج على البشر، مؤسسة المعارف الاسلامیه، قم، بی‌تا.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، ینابیع المعاجز وأصول الدلایل، مؤسسة المعارف الاسلامیه، قم، 1416 ق.
بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهرة، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، ‌‌قم، 1405 ق.
بحرانی، یوسف، الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، چاپ دوم‌‌: دار المصطفى‌؟ص؟ لإحیاء التراث، لبنان، ۱۴۲۸ق.
بحرانی، یوسف، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، دار الکتب الاسلامیه، قم، 1408ق.
بحرانی، یوسف، لؤلؤ البحرین‌، به‌ کوشش‌ محمد صادق ‌بحرالعلوم، مؤسسة ‏آل البیت؟عهم؟
لاحیاء التراث، قم، بی‌تا.
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، نابغه فقه و حدیث‌‌: سید نعمت ‌اللّه جزائری، بی‌نا، قم، ۱۴۱۸ق.
جزایری، نعمت اللّه، الانوار النعمانیه، دار القاری، بیروت، 1429ق.
جزایری، نعمت اللّه، ریاض الابرار فی مناقب الائمه الاطهار؟عهم؟، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، بی‌تا.
جزایری، نعمت اللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، نسخهٔ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر (علامه حلّی)، أنوار الملکوت فی شرح الیاقوّت، چاپ دوم‌‌: الشریف الرضی‌، قم، ۱۳۶۳ش.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر (علامه حلّی)، تذکره الفقهاء، الطبعة الاولی: مؤسسة ‏آل البیت؟عهم؟ لاحیاء التراث، قم، بی‌تا.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر (علامه حلّی)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، مؤسسة
النشر الاسلامی، قم، 1415 ق.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر (علامه حلّی)، نهج الحق وکشف الصدق، دار الهجرة،
قم، بی‌تا.
حمصی رازی، محمود، المنقذ من التقلید، مؤسسة النشر الاسلامی، قم‌، ۱۴۱۲ق‌.
سید مرتضى، رسائل الشریف المرتضى، تقدیم‌‌: السید أحمد الحسینی، إعداد‌‌: السید مهدی الرجائی، دار القرآن الکریم، قم، 1405ق.
سید مرتضى، الشافی فی الامامة، مؤسسه إسماعیلیان، قم، 1410 ق.
السیوری، فاضل، إرشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین‌، انتشارات کتابخانه آیةالله المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۵ ق‌.
السیوری، فاضل، اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه، بی‌جا، بی‌تا.
شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت؟عهم؟، مؤسّسة دائرة المعارف فقه اسلامى‌‌، قم، بی‌تا.
شهرستانی‌، محمد، الملل‌ والنحل‌، به‌ کوشش‌ محمد بن فتح‌اللّه‌ بدرانی‌، مکتبة الأنجلو، قاهره‌، ۱۳۵۷ق‌.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان، الافصاح فی امامة أمیر المؤمنین؟ع؟، مؤسسة البعثه، قم، بی‌تا.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان، اوائل المقالات، الطبعة الثانیه: دار المفید، بیروت، 1414ق.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان، رسالة فی الامامة وذکر اغلاط العامة، نسخه کتابشناسی ملی‌‌: ف 3859/7.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان، المسائل العشر فی الغیبة، مرکز الدراسات التخصصیه فی الامام المهدی؟عج؟، نجف، بی‌تا.
طوسی، محمد بن‌ حسن (شیخ طوسی)، الاقتصاد الهادی إلى طریق الرشاد، کتابخانه فقاهت، بی‌جا، بی‌تا.
طوسی، محمد بن‌ حسن (شیخ طوسی)، الرسائل العشر، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، بی‌تا.
فیض کاشانی، محسن، الاصفی فی تفسیر القرآن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،‌‌ قم، 1418ق.
فیض کاشانی، محسن، تفسیر الصافی، چاپ دوم: انتشارات صدر، تهران، 1415ق.
فیض کاشانی، محسن، «الکلمات المکنونه‌‌؛ تصحیح و مقدمه»، ابراهیم احمدیان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1377ش.
فیض کاشانی، محسن، مفاتیح الشرایع، تحقیق‌‌: سید مهدی رجائی، مجمع الذخائر الاسلامیة، قم، ۱۴۰۱ق.
قزوینی‌ رازی، عبدالجلیل‌، النقض‌، به‌ کوشش‌ جلال‌ الدین‌ محدث‌ ارموی، چاپ میر جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۳۱ق‌.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، چاپ چهارم‌‌: دار الکتاب،‌‌ قم، 1367ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ دوم‌‌: دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1362ش.‏
لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، چاپ دوم‌‌: مؤسسه الامام الصادق؟ع؟،‌‌ قم، 1428ق.
 توران، امداد، «مضمون‌شناسی احادیث خلقت نوری اهل ‌البیت؟عهم؟»، شیعه‌پژوهی، سال اول، ش 3، تابستان‌‌ 1394
.