تحلیل و بررسی روایات علائم حتمی ظهور و بداء پذیری در آنها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی،واحد شیراز، دانشگاه شیراز،شیراز،ایران؛

2 استادیار گروه معارف اسلامی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،واحد شهرکرد، دانشگاه شهرکرد،شهرکرد ،ایران

10.22034/jep.2023.359972.1451

چکیده

بداء‌،‌ ظهور و تغییر یافتن آن چیزی است که بر اساس عوامل قضای مشروط الهی مورد تقدیر قرار گرفته است. بداء از معتقدات شیعیان است که در پرتو آن، قدرت مطلق خدای ‌تعالی قابل اثبات و از مباحث مهمّ عصر حاضر است. مسئلۀ پژوهش، تحلیل روایات علائم حتمی ظهور امام زمان عجّ الله تعالی فرجه و وقوع بداء در آن‌هاست که به روش توصیفی _ تحلیلی صورت پذیرفته است. در روایات متعدد نشانه‌های حتمی و غیرحتمی ظهور حضرت حجت عجّ الله تعالی فرجه ذکر شده است که از نشانه‌های حتمی به: صیحۀ آسمانی‌،‌ خروج سفیانی‌،‌ خروج یمانی‌،‌ قتل نفس زکیه و خسف بیداء اشاره شده است. یافته‌های پژوهش بیانگر آنند با توجه به بررسی سندی و دلالت روایات موجود در حتمیت علائم ظهور‌،‌ ممکن است که در خصوص ضعف سندی و ناتمام بودن دلالت آن‌ها و بالتبع تقسیم‌بندی علائم به حتمی و غیرحتمی، مناقشه صورت گرفته و ارتباط لازم و ملزومی میان روایات مدعیِ حتمی بودن آن و زمان ظهور زیر سؤال برود؛ پس این احتمال مطرح می‌شود که از روایات موجود در باب حتمیت نشانه‌های ظهور‌،‌ لزوم تحقق این علائم از جانب خداوند قابل اصطیاد نبوده و چون محتوم شدن امور به ارادۀ الهی است‌،‌ امکان وقوع بداء وجود داشته باشد. در نتیجه با قطع نظر از التزام به عدم رخداد بداء در اصل وقوع نشانه‌های حتمی‌،‌ می‌توان به امکان بداء در برخی جزئیات و ویژگی‌های آن‌،‌ اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن ‌کریم.
ابن‌اثیر‌، مبارک بن محمد‌، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر‌، چاپ چهارم، اسماعیلیان‌، قم، 1367ش.
ابن‌بابویه‌، محمد بن على‌، الأمالی‌،چاپ ششم،‌ ترجمه: محمدباقر کمره‌اى‌،‌‌ علمیه اسلامیه، تهران‌،‌ 1376ش.
ابن‌سیده‌، على بن اسماعیل‌، المحکم و المحیط الأعظم‌ ،چاپ اول،‌ دار الکتب العلمیة،
 بیروت‌، 1421ق‌.
ابن‌صباغ مالکی‌، علی ‌بن محمد‌، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة؟عهم؟‌، چاپ اول، دار الحدیث، قم، 1422ق‌.
ابن‌غضائرى‌، احمد بن حسین‌‌، الرجال ابن‌الغضائرى‌، چاپ اول، دار الحدیث، قم، 1422ق‌.
ابن‌فارس‌، احمد‌، معجم مقاییس اللغه‌، بی‌چا، دار الجیل، بیروت‌، ۱۴۱۱ق‌.
ابوجیب‌، سعدى‌، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً‌، چاپ دوم، دار الفکر، دمشق‌،‌ 1408ق‌.
ابومعاش‌، سعید‌، الامام المهدی؟عج؟ فی القرآن و السنة‌‌، چاپ سوم،‌ آستان قدس رضوى، مشهد مقدس‌‌،‌ 1430ق‌.
ارگانی حائری‌،‌ محمود، عقائدنا من الکتاب و السنة و العقل‌، چاپ اول، دلیل ما، قم، 1429ق‌.
اشعری‌،‌ علی‌، مقالات الاسلامیین‌،چاپ دوم،‌ به کوشش: محمد محی‌الدین عبدالحمید‌،
‌ بی‌نا، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌.
آل عصفور‌، محسن‌، ظاهرة الغیبة و دعوی السفارة فی ظل امامۀ المهدی المنتظر؟عج؟‌، چاپ اول، اسماعیلیان، قم، ۱۳۷۰ش‌.
آیتی،‌ نصرت‌الله‌، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، چاپ اول، آینده روشن، قم، 1390‌ش.
إیجی‌،‌ عضدالدین‌، المواقف‌، چاپ اول،‌ ‌دار الجیل، بیروت‌، ۱۹۹۷م‌.
بخاری‌، محمد بن اسماعیل‌، صحیح البخاری‌، چاپ اول،‌ تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر‌،‌ دار طوق النجاة، دمشق‌،‌ ۱۴۲۲ق‌.
بدری، سامی، شبهات و ردود‌، چاپ دوم، نشر حبیب، سامی البدری، قم، ۱۴۱۷ق‌.
براقی نجفی‌، حسین‌، تاریخ الکوفه‌، چاپ دوم،‌ ترجمه: سعید راد رحیمی‌،‌ بنیاد پژوهش‌های
 اسلامی، مشهد‌،‌ ۱۳۸۸ش.
بستانى‌، فؤاد افرام‌، فرهنگ ابجدى‌، چاپ دوم،‌‌ اسلامی، تهران‌،‌ 1375ش.
بلداوی‌، وسام‌، السفارة فی الغیبة الکبرى بین التأیید و المعارضة‌، چاپ اول،‌ العتبة الحسینیة المقدسة، کربلای معلی‌،‌ 1430ق‌.
بنی‌هاشمی‌، سید محمد‌، سلسله درس‌های مهدویت: انتظار فرج‌، چاپ دوم،‌ منیر، تهران،‌ 1390ش‌.
بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل‌،‌ تعلیقۀ علی منهج المقال‌،‌ بی‌چا، بی‌نا، بی‌جا‌، بی‌تا.
پژوهشکده مهدویت‌، مهدویت: پرسش‌ها و پاسخ‌ها، چاپ سوم، آیندۀ روشن، قم، 1391‌ش.
تبریزیان‌، عباس‌، العد التنازلی فی علائم ظهور المهدی؟ع؟ آخر أوصیاء الرسول
المصطفی؟ص؟‌، چاپ اول،‌ دار الأثر، بیروت‌، 1425ق.
تونه‌ای‌، ‌مجتبی‌، موعودنامه: فرهنگ الفبایی مهدویت‌، چاپ دهم، میراث ماندگار، قم، ۱۳۸۸ش‌.
جمعی از نویسندگان‌، گونه‌شناسی اندیشۀ منجی موعود در ادیان‌، چاپ اول، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ۱۳۸۹ش‌.
جمعی از نویسندگان‌، اعلام الهدایه‌، چاپ ششم، المجمع العالمی لاهل البیت؟عهم؟‌، بیروت‌،‌ ۱۴۳۰ق.
حسینى‌، محمد‌، سیر اندیشۀ معتزله در ابعاد کلامى و علوم قرآن‌، بی‌چا،‌ دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شعبه خراسان رضوی، مشهد، 1374‌ش.
حلى‌، حسن ‌بن سلیمان‌، مختصر البصائر‌، چاپ اول،‌ نشر اسلامی، قم، 1421ق‌.
حمیرى‌، نشوان بن سعید‌، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم‌، چاپ اول،‌ دار الفکر، دمشق‌،‌ 1420ق‌.
حیدرى‌، محمد‌، معجم الأفعال المتداولة و مواطن استعمالها‌، بی‌چا، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، قم، 1381ش‌.
خاتون‌آبادی‌، محمدصادق‌، کشف الحق: اربعین خاتون‌آبادی‌، بی چا،‌ بنیاد بعثت‌،‌ الامام المهدی؟عج؟، بی‌جا‌،‌ 1361ش.
خفاجى‌، احمد بن محمد‌، شفاء الغلیل فیما فى کلام العرب من الدخیل‌، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت‌، 1418ق‌.
خوئی‌، سید أبوالقاسم موسوی،‌ معجم رجال الحدیث‌،‌ بی‌چا، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، نجف اشرف‌، بی‌تا.
خویی‌، سید أبوالقاسم موسوی، البیان فی تفسیر القرآن‌، بی‌چا،‌ انوار الهدی، قم، ۱۴۰۱ق‌.
رازی‌، فخرالدین محمد‌، التفسیر الکبیر‌، بی‌چا، دار احیاء التراث العربی، بیروت‌، ۱۴۲۰ق.
راغب اصفهانى‌، حسین بن محمد‌، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن‌، چاپ دوم، مرتضوی، تهران‌،‌ 1374‌ش.
رجالی تهرانی‌، علیرضا‌، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان؟عج؟‌، چاپ پانزدهم، نبوغ، قم،‌ 1386‌ش.
رضوانی‌، علی اصغر‌، موعودشناسی و پاسخ به شبهات‌، چاپ هفتم، کتاب جمکران وابسته به مسجد مقدس جمکران، قم، 1390ش‌.
رمضانیان‌، علیرضا‌، شرایط و علائم حتمی ظهور‌، چاپ اول، علیرضا‌ رمضانیان‌، اصفهان‌،‌
1396‌ش.
روحانی‌، محمدصادق‌، زبدة الأصول‌، چاپ دوم،‌ حدیث دل، تهران‌، 1382‌ش.
زمخشرى‌، محمود بن عمر‌، مقدمة الأدب‌، چاپ اول، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه
تهران، تهران‌،‌ 1386ش.
زهادت‌، عبدالمجید‌، معارف و عقاید۵‌، چاپ چهارم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، قم، 1398ش.
الساده‌، مجتبی‌، کتاب شش‌ ماه پایانی تقویم حوادث شش‌ ماهۀ پیش از ظهور‌،‌  بی‌چا، ترجمه: محمود مطهری‌نیا‌،‌ موعود عصر، تهران،‌ ۱۳۹۷‌ش.
سلیمیان‌، خدامراد‌، درسنامه مهدویت حضرت مهدی؟عج؟، چاپ هفتم، بنیاد فرهنگی
مهدی موعود، قم، ۱۳۸۹ش‌.
سید بن طاووس‌، علی بن موسی‌، الطرائف‌، بی چا،‌ مطبعة خیام، قم، ۱۴۰۰ش.
سید بن طاووس‌، علی بن موسی‌، التشریف بالمنن‌، چاپ اول،‌ مؤسسه صاحب‌الامر؟عج؟،
اصفهان‌،‌ ۱۴۱۶ق‌.
شهرستانی‌‌، محمد بن عبد الکریم‌، ملل و نحل‌،‌ چاپ سوم، تحقیق: محمد بدران‌‌،‌ الشریف الرضی، قم، ‌۱۳۶۴ش.
شوشتری‌، قاضی نورالله‌، احقاق الحق و ازهاق الباطل‏‌، بی‌چا،‌ تقدیم و تعلیق: آیت‌الله مرعشی نجفی‏‌، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۹ق.
شوشتری‌، محمدتقی‌، قاموس الرجال‌،‌ چاپ اول،‌ دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1419ق.
شیخ حر عاملی‌، محمد بن حسن‌، إثْباتُ الهُداة بِالنُّصوص وَ المُعْجِزات‌، چاپ اول،‌ مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت‌، ۱۴۲۵ق‌.
شیخ صدوق‌، محمد بن علی‌، التوحید‌، بی‌چا،‌ تحقیق: سید هاشم حسینی‌،‌ النشر الاسلامی، قم، بی‌تا‌.
شیخ صدوق‌، محمد بن علی‌، کمال الدین و تمام النعمه‌، چاپ دوم،‌ تصحیح: علی‌اکبر غفاری‌، دار الکتب الاسلامیه، تهران‌،‌ 1395ق‌.
شیخ طوسی، محمد بن حسن‌،‌ رجال الطوسی‌، بی‌چا،‌ بی‌جا، بی‌تا.
شیخ طوسى‌، محمد بن حسن‌‌، الغیبة‌، چاپ اول، دارالمعارف الإسلامیة، قم، 1411ق‌.
شیخ طوسی، محمد بن حسن‌،‌ الفهرست، بی‌چا،‌ نجف اشرف: مکتبة المرتضویه. بی‌تا‌.
شیخ مفید‌، محمد بن محمد‌، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد‌، چاپ اول،‌ تصحیح: مؤسسه آل‌البیت؟عهم؟، کنگره شیخ مفید، قم، 1413ق‌.
شیخ مفید‌، محمد بن محمد‌، تصحیح الاعتقاد‌، چاپ اول،‌ روشنای مهر، تهران‌،‌ 1430ق.
صادقی‌،‌ مصطفی‌،‌ تحلیل تاریخی نشانه‌های ظهور‌، چاپ دوم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ
اسلامی. قم، ۱۳۸۵ش.
صافی گلپایگانی‌، لطف‌الله‌، منتخب ‌الأثر فی ‌الامام ‌الثانی عشر؟ع؟، بی‌چا، مکتبة الصدر،
تهران‌،‌ بی‌تا‌.
‌صا‌لحی‌ ما‌زندرانی‌‌، اسما‌عیل‌‌،‌ مفتا‌ح‌ الاصول‌، بی‌چا،‌ دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ
 قم، قم، ۱۳۸۰‌ش.
صدر‌، سید محمد‌، تاریخ ما بعد الظهور‌، چاپ سوم، دار التعارف، بیروت‌، ۱۴۱۲ق‌.
طباطبایی‌، سید محمدحسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن‌، چاپ سوم،‌ مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت‌، ۱۳۹۳ق.
طریحى‌، فخرالدین بن محمد‌، مجمع البحرین‌، چاپ سوم، مرتضوی، تهران‌،‌ 1375‌ش.
عالی‌، مسعود‌، مسئله مهدویت‌، چاپ پنجم،‌ ویراسته: اکبر اسدی‌،‌ عطش، قم‌،‌ 1396‌ش.
عاملی، جعفرمرتضی، دراسۀ فی علامات الظهور‌،‌ الجزیرۀ الخضراء، بی‌چا، منتدی جبل عامل الاسلامی قسم الطباعۀ و النشر، قم، ۱۴۱۲ق‌.
عروسى حویزى‌، عبدعلى بن جمعه‌، تفسیر نور الثقلین‌، چاپ چهارم،‌ اسماعیلیان، قم، 1415ق‌.
عسکرى‌، سید مرتضى‌، البداء‌، بی‌چا،‌ بی‌نا، بی‌جا‌،‌ 1381‌ش.
علامه حلى‌، حسن بن یوسف‌‌، رجال العلامة الحلی‌‌، بی‌چا، الشریف الرضی، قم، 1402ق‌.
علامه حلی‌، حسن بن یوسف‌، ترجمه نهج الحق و کشف الصدق‌، چاپ اول،‌ ترجمه: علیرضا کهنسال‌،‌ عاشوراء، مشهد، 1379ش‌.
علم‌الهدی‌، محمدباقر‌، البداء آیة عظمة الله‌، چاپ اول،‌ گردآورنده: علی رضوی‌،‌ ولایت،
مشهد، 1433ق‌.
علیزاده‌،‌ مهدی‌، نشانه‌های یار و چکامۀ انتظار‌، چاپ اول، مسجد مقدس جمکران، قم، ۱۳۷۹‌ش.
غضنفری‌، علی‌، مبانی تشیع در منابع تسنن‌،‌ چاپ اول، ویراسته: علی‌محمد عالیقدر‌،‌ اسوه، قم، 1388ش.
فانی اصفهانی‌، سید علی‌، بداء از نظر شیعه‌، چاپ اول،‌ ترجمه: سید محمدباقر بنی سعید لنگرودی‌،‌ امام علی بن ابی‌طالب؟ع؟، ۱۳۹۴ش.
فراهیدی‌، خلیل بن احمد‌، کتاب العین‌، چاپ دوم،‌ دار الهجره، بیروت‌، ۱۴۰۹ق‌.
فیروزآبادى‌، محمد بن یعقوب‌، القاموس المحیط‌، چاپ اول،‌ دار الکتب العلمیة، بیروت‌،
 1415ق‌.
فیض کاشانى‌، محمدمحسن بن شاه مرتضى‌، الوافی‌،‌ چاپ اول، کتابخانه امام أمیرالمؤمنین
 على؟ع؟، اصفهان‌،‌ 1406ق‌.
فیض کاشانی‌، ملامحسن‌، اَلْمَحَجَّةُ الْبَیْضاء فی تَهْذیبِ الْاِحْیاء‌،‌ بی‌چا، جامعه مدرسین،
قم، 1383ش‌.
فیض کاشانی‌، ملامحسن‌، علم الیقین‌، چاپ اول،‌ ترجمه: حسین استادولی‌،‌ حکمت، تهران‌،‌ 1393‌ش.
قمى مشهدى‌، محمد بن محمدرضا‌، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‌، چاپ اول، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، تهران‌،‌ 1368‌ش.
کلینى‌، محمد بن یعقوب‌‌، الکافی، چاپ چهارم، دار الکتب الإسلامیة، تهران‌،‌ 1407ق‌.
کورانی عاملی‌، علی‌، الیمانیون قادمون‌، چاپ اول،‌ معروف، قم، 1394ش.
کورانی‌، علی، المعجم الموضوعی لأحادیث الإمام المهدی؟عج؟،‌ چاپ اول، دار المرتضی،
بیروت‌، 1430ق.
مجلسی‌، محمدباقر‌، بحارالأنوار‌، چاپ سوم،‌ تصحیح: جمعی از محققان‌،‌ دار إحیاء التراث العربی، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌.
محسنى‌، محمد آصف‌‌، معجم الأحادیث المعتبرة‌، چاپ اول،‌‌ ادیان، قم، 1434ق‌.
محمدی ری‌شهری‌، محمد‌، دانشنامه امام مهدی؟عج؟ بر پایۀ قرآن‌،‌ حدیث و تاریخ‌، چاپ اول،‌ ترجمه: عبدالهادی مسعودی، همکاری: جمعی از پژوهشگران و سید محمدکاظم طباطبایی‌، دار الحدیث، قم، 1393ش.
مرتضى‌، بسام‌، زبدة المقال من معجم الرجال‌، چاپ اول،‌ دار المحجة البیضاء، بیروت‌،
 1426ق‌.
مظفر‌، محمدرضا و خرازی‌، سید محسن‌، بدایۀ المعارف الالهیۀ فی شرح عقائد الامامیه‌،
 چاپ دهم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1396‌ش.
مکارم شیرازى‌، ناصر‌، تفسیر نمونه‌، چاپ دهم، دار الکتب الإسلامیه، تهران‌،‌ 1371ش‌.
مکارم شیرازى‌، ناصر‌، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ‌، چاپ چهارم،‌ دار الکتب الإسلامیه،
 تهران‌،‌ 1386ش‌.
مهریزى‌، مهدى‌، میراث حدیث شیعه‌، چاپ اول، دارالحدیث‌، قم، 1380‌ش.
مهنا‌، عبدالله على‌، لسان اللسان: تهذیب لسان العرب‌، بی‌چا، ‌ دارالکتب العلمیة، بیروت‌، 1413ق.
مؤدب‌، سید رضا‌، درسنامه درایۀ الحدیث‌، چاپ هفتم،‌ مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی؟ص؟، قم، 1398ش‌.
مؤسسه معارف اسلامی‌، معجم أحادیث الإمام المهدی؟ع؟‌،‌ چاپ دوم، مسجد مقدس جمکران، قم، 1428ق‌.
موسوی اصفهانی‌، سید محمدتقی‌، مکیال ‌المکارم فی فوائد الدعاء للقائم‌، بی‌چا، تحقیق: مؤسسة الامام المهدی؟ع؟‌،‌ مدرسة الامام المهدی؟ع؟، قم، ۱۴۰۴ق‌.
نجاشی، أحمد بن علی،‌ رجال النجاشی‌،‌ بی‌چا، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌جا، بی‌تا‌.
نصیرالدین طوسی‌،‌ محمد بن محمد؛ استرآبادی‌،‌ محمدجعفر بن سیف‌الدین، البراهین
 القاطعة فی شرح تجرید العقائد الساطعة‌،‌ چاپ اول، بوستان کتاب، قم، 1382‌ش.
نعمانی، محمد بن ابراهیم‌، الغیبة للنعمانی‌‌،‌ بی‌چا،  تصحیح: على‌اکبر غفارى‌،‌ صدوق‌، تهران، 1397ق‌.
نمازى شاهرودى‌، على‌، مستدرکات علم رجال الحدیث‌، چاپ اول، ‌فرزند مؤلف، تهران، 1414ق‌.
نوری‌،‌ میرزاحسین‌، نجم ثاقب‌، چاپ دهم، ‌ مسجد جمکران، قم، ۱۳۸۴ش.
هیثمی‌،‌ علی بن أبی‎بکر‌، مجمع الزوائد و منبع الفوائد‌،‌ دار الکتاب العربی، چاپ دوم، بیروت‌،‌ بی‌تا‌.