نقد و بررسی دیدگاه ابن خلدون در رد آموزه مهدویت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 جامعة المصطفى

2 دانشگاه باقر العلوم

3 جامعه المصطفی

10.22034/jep.2023.375027.1478

چکیده

مهدویت یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اعتقادی ادیان بزرگ، به‌ویژه اسلام است که روایات بسیاری از طریق شیعه و اهل‌سنت بر آن وجود دارد و این آموزه جزو معتقدات شیعه و بسیاری از اهل‌سنت است و شماری بسیاری از عالمان اهل‌سنت، آن را جزو مسائل اعتقادی شمرده‌اند. با این حال، در قرون اخیر، برخی از دانشمندان اهل‌سنت، به انکار مهدویت پرداخته که مشهورترین و متقدم‌ترینِ آنان، ابن‌خلدون است. ابن‌خلدون، این آموزه را بر اساس علم عُمران و نظریۀ عصبیتِ خود انکار کرده و البته در ضمن آن کوشیده است به نقد و ردّ روایات مهدویت نیز بپردازد. این نوشتار با روش تحلیلی _ انتقادی، به نقد دیدگاه ابن‌خلدون پرداخته و مدعیات او را در این باب به نقد کشیده و روشن ساخته است که روایات مهدویت در شیعه و اهل‌سنت، به حدّ تواتر است و دانشمندان متقدمِ این دو فرقه، این روایات را در آثار خود گرد آورده‌اند. همچنین، این نوشتار به نقد دیدگاه ابن‌خلدون در باب مهدویت از باب عصبیت پرداخته و اصل عصبیت را فاقد وجهۀ دینی و در تضاد با آموزه‌های اسلامی معرفی کرده و البته بر فرض اذعان به عصبیت، دولت مهدوی را از بالاترین درجۀ عصبیت، که همانا عصبیتِ ایمانی است، برخوردار دانسته است. شایان ذکر است، نظریۀ ابن‌خلدون در قرن اخیر، واکنش‌های بسیاری را برانگیخته و شماری از دانشمندان اهل‌سنت به تبعیت از وی، به انکار مهدویت پرداخته و البته شمار بسیاری دیگر، به ردّ دیدگاه ابن‌خلدون پرداخته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، چاپ اول: دار صادر، بیروت، 1325ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، تحقیق: محمد عبدالسلام شاهین، چاپ دوم: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1438ق.
ابن‌حنبل، احمد، المسند، تحقیق عامر غضبان و دیگران، چاپ اول: مؤسسة الرسالة،‎ بیروت، ۱۴۱6ق.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، التعریف بابن‌ خلدون و رحلته غرباً و شرقاً، چاپ اول: دار الکتاب اللبنانی، بیروت، 1979م.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه، ترجمه: محمد پروین گنابادی، چاپ دوازدهم و چهاردهم: علمی و فرهنگی، تهران، 1388ش.
ابن‌عثیمین، محمد بن صالح، مصطلح الحدیث، چاپ اول: مکتبة العلم، قاهره، 1415ق.
ابن‌قیم، محمد بن أبی‌بکر، المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف، المحقق: عبدالفتاح أبوغدة، چاپ اول: مکتبة المطبوعات الإسلامیة، حلب، 1390ق/1970م.
ابن‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن‌ماجه، تصحیح و تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بی‌نو:  دار الفکر، بیروت، بی‌تا.
احمد، محمدشاکر، تحقیق و تصحیح مسند احمد بن حنبل، چاپ اول: دار الحدیث، قاهره، 1416ق.
إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، تحقیق: علی الفاضلی و علی آل کوثر، بی‌چا: مجمع العالمی لاهل البیت، قم، 1426ق.
بحرانی، سیدهاشم، تفسیر البرهان، چاپ دوم: اعلمی، بیروت، 1427ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، چاپ اول: دار ابن‌کثیر، بیروت، 1423ق.
البرزنجی، محمدرسول، الاشاعة لاشراط الساعة، چاپ اول: مشهد الحسینی، قاهره، 1380.
تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد فی علم الکلام، تصحیح: عبدالرحمن عمیرة، چاپ اول: منشورات الشریف الرضی، قم، 1370.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: حمدی الدمرداش محمد، بی‌چا: المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۲۷ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، تقدیم: سید
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، چاپ اول: مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1425ق.
سبکی، تاج‌الدین بن علی، طبقات الشافعیۀ الکبری، تحقیق: محمود محمد الطناحی،
 چاپ دوم: هجر، بی‌جا، 1413ق.
سیوطی، جلال‌الدین، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، چاپ اول: مکتبة الریاض الحدیثة، ریاض، بی‌تا.
شمس‌الدین، زین‌العابدین، شبهات مهدوی دوران ما، ترجمه: عبدالله امینی‌پور، چاپ اول: دبیرخانۀ دائمی اجلاس دوسالانۀ بررسی ابعاد وجودی حضرت مهدی؟ع؟، قم، 1385.
صدوق، محمد بن علی، الأمالی، چاپ اول: مؤسسة البعثة، تهران، 1403ق.
صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمۀ، تصحیح: علی‌اکبر الغفاری، چاپ اول: مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۵ق.
عاملی، بهاءالدین محمد بن الحسین، الوجیزۀ فی علم الدرایۀ، چاپ اول: کتابفروشی بصیرتی، قم، 1390ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تصحیح و تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول: مکتبۀ العلمیۀ الاسلامیه، تهران، بی‌تا
الغماری، احمد بن محمد بن الصدیق، ابراز الوهم المکنون من کلام ابن‌ خلدون، چاپ اول: مطبعۀ الترقی، دمشق، 1347ق.
فهیمی، عزیزالله و سلطانیه، محمد، کلیات و مبانی علم رجال، چاپ اول: بین الحرمین،
 قم، 1392.
قادری، رضی، مهدویت در صحاح سته، چاپ اول: بنیاد فرهنگی مهدی موعود؟ع؟، قم، 1388.
قمی، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزایری، چاپ اول: دار الکتاب، قم، 1404ق.
القنوجی، سید محمد حسن صدیق، الاذاعة لما کان و ما یکون بین یدی الساعة، چاپ اول: دار ابن حزم، بیروت، 1421ق.
الکتانی، محمد بن جعفر، نظم المتناثر من الحدیث المتواتر، چاپ اول: مطبعۀ المولودیه، فاس، 1328ق.
کراجکى، محمد بن على، معدن الجواهر و ریاضة الخواطر، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، چاپ اول: مکتبة المرتضویه، تهران، 1394ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، چاپ چهارم: دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.
الکورانی العاملی، علی، معجم احادیث الامام المهدی، جزء اول، چاپ اول: مؤسسه المعارف الاسلامیه، قم، 1369ش.
مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، بحارالأنوار، چاپ دوم: دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق.
محمدی ری‌شهری، محمد و همکاران، دانشنامه امام مهدی؟ع؟، ترجمه: عبدالهادی مسعودی، چاپ اول: دار الحدیث، قم، 1393ش.
المرعشی، محمد عبدالرحمن، فتح المنان بمقدمة لسان المیزان، چاپ اول: دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1415ق.
المقدم، محمد احمد اسماعیل، المهدی و فقه اشراط الساعة، چاپ اول: الدار العالمیه، ریاض، 1415ق.
نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبۀ للنعمانی، چاپ اول: نشر صدوق، تهران، 1397ق.
نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تصحیح: محمد فؤاد عبدالباقی، چاپ اول: دار الحدیث، قاهره، 1412ق.
هاشمی شهیدی، سید اسدالله، ظهور حضرت مهدی از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان، چاپ اول: مسجد مقدس جمکران، قم، 1380ش.
مقالات
الهی‌نژاد، حسین و سیادتی، سیدحسن، «تحلیل اعتقادورزی و تواتر حدیثی مهدویت در اهل‌سنت»، مشرق موعود، شماره 1/45، بهار 1397.
شفیعی، سعید، «دفاع از مهدویت»، حدیث اندیشه، شمارۀ 5 و6، 1382ش.
العباد، عبدالمحسن بن حمد، «الرَّدُّ على مَن کذَّب بالأحادیث الصحیحة الواردة فی المهدی»، الجامعة الاسلامیة فی المدینة المنورة، شمارۀ 45، 1400ق.
العباد، عبدالمحسن بن حمد، «عقیدة اهل السنة و الأثر فی المهدی المنتظر»، الجامعة الاسلامیة فی المدینة المنورة، شمارۀ 3، 1388ق.