تحلیل مفهومی خطبه شقشقیه، با تأکید بر برجسته سازی به شیوه استعاره و کنایه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه میبد، میبد، ایران

2 دانشجوی دکتری علوم و معارف نهج البلاغه، دانشگاه میبد، میبد، ایران

3 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه میبد، میبد، ایران

10.22034/jep.2023.377298.1484

چکیده

سومین خطبۀ نهج البلاغه، «شقشقیه» نام دارد که در آن، بالاترین مقاصد کلامی در زیباترین قالب‌های بلاغی ارائه شده است. یکی از قالب‌های ادبیِ اعجاب‌برانگیز، استفاده از استعاره‌‌‌‌ها و کنایه‌های متعددی است که امام علی علیه السلام در طی این سخنرانی به کار گرفته است. با بررسی استعاره‌‌‌‌ها و کنایه‌های مذکور دریافت‌ می‌شود که این کلام از سطح سخن معیار و هنجار، فراتر است و موجب برجسته‌سازی در ذهن مخاطب می‌شود. البته برجسته‌سازی از طریق شگردهای مختلفی صورت‌ می‌پذیرد که پژوهش پیش‌ رو، تنها شگردهای استعاره و کنایه را با محوریت چیستی اغراض مفهومی امام علی علیه السلام مورد تحقیق قرار داده است. روش این مقاله توصیفی _ تحلیلی است و نتایج آن نشان‌ می‌دهد که بررسی هر یک از برجسته‌سازی‌های استعاری و کنایی در خطبۀ شقشقیه، مخاطب را به اغراض و مقاصد عمیقی رهنمون‌ می‌سازد؛ مقاصدی چون: جایگاه حقیقی امامت، دیدگاه امام علیه السلام دربارۀ مردم و حکومت، برخی از ویژگی‌های رفتاری خلفای پیشین، و نیز به تصویر کشیدن وضعیت کنونی و گذشته. پی بردن به این گونه اغراض، نقش بسزایی در جهت تحلیل گفتمان امامتِ امام علی علیه السلام در تفکر شیعی دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


نهج البلاغه.
آبی، ابوسعد منصور بن الحسین، نثر الدر فی المحاضرات، چاپ اول، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1424ق.
ابن‌أثیر الجزری، ابوالسعادات المبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، چاپ اول، المکتبة العلمیه، بیروت، 1399ق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب، تحقیق: جمال‌الدین میردامادی، چاپ سوم، دار صادر، بیروت، 1414ق.
باقری، مهدی، مقدمات ‌‌‌زبان‌شناسی، چاپ بیست و پنجم، دانشگاه تبریز، تبریز، 1371ش.
باطنی، محمدرضا، مجموعه مقالات پیرامون زبان و زبانشناسی، چاپ سوم، فرهنگ معاصر، تهران، 1371ش.
بحرانی، ابن‌میثم، اختیار مصباح السالکین، چاپ اول، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1366ش.
بحرانی، ابن‌میثم، شرح نهج البلاغه، بی‌چا، دفتر نشر الکتاب، تهران، 1404ق.
بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدى عربى‌‌ _ فارسى، ترجمه: رضا مهیار، چاپ دوم، اسلامی، تهران، 1375ش.
پاکتچی، احمد، روش تحقیق تخصصی، چاپ سوم انجمن علمی امام صادق؟ع؟، تهران، 1390ش.
جرجانی، عبدالقاهر. دلائل الإعجاز. تحقیق: محمود شاکر، چاپ سوم، مکتبۀ الخفاجی،
 قاهره، بی‌تا.
خطیب قزوینی، جلال‌الدین، التلخیص فی علوم البلاغه، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب
 العلمی، 1997م.
خوئی، حبیب‌الله، منهاج البراعه، چاپ چهارم، مکتبة الاسلامیة، تهران، 1400ق.
دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، چاپ اول، مشهور، قم، 1379ش.
دنبلی خویی، ابراهیم بن الحسین، الدرة النجفیة، چاپ اول، تبریز، بی‌تا.
سیّد قطب، ابراهیم حسین شاذلی، التصویر الفنّی فی القرآن، چاپ هفدهم،  دار الشروق، قاهره، 1423ق.
شارح قرن هشتم، شرح نهج البلاغه، چاپ اول، عطارد، قم، 1375ش.
شرقی، محمدعلی، قاموس نهج البلاغه، چاپ اول، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1366ش،
شوشتری، محمدتقی، بهج الصباغه، چاپ اول، امیرکبیر، تهران، 1376ش.
صالح، صبحی، فرهنگ نهج البلاغه، چاپ اول، اسلامی، تهران، 1370ش.
صفوی، کورش، آشنایی با معنی‌شناسی، چاپ اول، پژواک کیوان، تهران، 1385ش.
علیزاده، عمران، واژه‌های نهج البلاغه، چاپ اول، ایران، 1360ش.
مؤید، یحیی بن حمزه، دیباج الوضی، چاپ اول، مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة، یمن، 1424ق.
معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، چاپ هشتم، سمت، تهران، 1379ش.
مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین؟ع؟، چاپ اول، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1375ش.
نقوی قایینی، محمدتقی، مفتاح السعادة، چاپ اول، مکتبة المصطفوی، قم، 1396.
 مقالات
صباحی گراغانی، حمید، حیدریان شهری، احمدرضا و محمدحسین‌زاده، عبدالرضا، «بررسی استعاره مفهومی در سوره بقره، رویکرد ‌‌‌زبان‌شناسی شناختی»، نثر پژوهی ادب فارسی، سال نوزدهم، شماره 39، 1395ش.