رویکرد مصادر فرقه غالیانه نصیریه به نصوص وصایت امیر المؤمنین علیه السلام با تأکید بر حدیث غدیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه قم

10.22034/jep.2023.366214.1458

چکیده

حدیث غدیر و برخی از دیگر نصوص مشهور جانشینی امیرالمؤمنین علیه السلام، جایگاه والایی نزد عموم فرقه‌های اسلامیِ شیعی و غیرشیعی داشته‌اند. در این میان، به‌ویژه به ‌خاطر گمانۀ اهتمام غالیان به روایات فضایل، جای این پرسش است که نصیریه در نقل و اهتمام به نصوص جانشینی چه جایگاهی داشته‌اند؟ بنا بر نتایج این تحقیق، مصادر عمومی نصیری ترجیح داده‌اند از واقعۀ غدیر با اشارۀ مبهم و گذرا و گاه با حذف بخش‌های اصلی ماجرای غدیر عبور کنند؛ ولی مصادر سرّی تقریری کاملاً متفاوت از واقعه ارائه داده‌اند. در نگاه آنان، در روز غدیر اهل حقّ ندای الوهیت امیرالمؤمنین علیه السلام را شنیدند، ولی دیگران، که «مسخ‌شدگان» هستند، ندای پیامبر صلی الله علیه و آله را به ‌صورت جملۀ مشهور «مَنْ کُنْتُ مَولَاهُ فَهَذَا عَلیٌّ مَوْلَاهُ» شنیدند. آداب اباحی غالیان نصیری در غدیر و برخی از اعیاد مشابه نیز تفاوت جدی با سنت شیعی دارد. اعتقاد به الوهیت امیرالمؤمنین علیه السلام در مصادر سرّی نصیریان، مانعی جدی در عنایتشان به مناقب مسلّم امامان علیهم السلام بوده که رنگ و بوی بشری دارد. نصیریان در آثار خود پس از نقل فضایل پذیرفته نزد شیعه و سنی، بارها تصریح کرده‌اند که این روایات مطابق دیدگاه «عامه»، «مقصره»، «شیعه» یا «اهل کدر» و... است و رأی «خاصه» یا «اهل توحید» (نصیریان) چیز دیگری است. آرای نصیریان به‌ عنوان شاخص‌ترین فرقه‌های غالیان خطّابیه با عقیدۀ مشهور شیعه دربارۀ غدیر و وصایت امیرالمؤمنین علیه السلام فاصلۀ بسیار دارد. نصیریه شدیداً از نصوص متواتر جانشینی گریزان بوده‌اند، و حدیث غدیر را نیز کاملاً تحریف کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابراهیم، علی عزیز، العلویون فی دائرة الضوء، چاپ سوم: مرکز الغدیر، بیروت، 1432ق.
ابن‌أبی‌شیبة، عبدالله بن محمد العبسی، المصنف، به ‌کوشش: کمال یوسف الحوت، چاپ اول: مکتبة الرشد، ریاض، ١٤٠٩ق.
ابن‌بابویه، محمد بن علی، الأمالی، چاپ ششم: کتابچی، تهران، 1376ش.
ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا؟ع؟، تصحیح: مهدی لاجوردی، چاپ اول: جهان، تهران، 1378ق.
ابن‌بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، چاپ اول: کتابفروشى داورى، قم، 1385ش.
ابن‌بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: على‌اکبر غفاری، چاپ دوم: اسلامیه، تهران، 1395ق.
ابن‌بابویه، محمد بن علی، معانی الأخبار، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، چاپ اول: دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1403ق.
ابن‌بابویه، محمد بن علی، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ دوم: دفتر انتشارات اسلامى‏،
قم، 1413ق.
ابن‌الجوزى، أبوالفرج عبدالرحمن بن على، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، چاپ اول: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1412ق.
ابن‌حنبل، احمد، فضایل الصحابة، تحقیق: وصى‌‏الله بن محمد عباس، چاپ چهارم، دار ابن‌‌الجوزی‏، قاهره، 1430ق.
ابن‌سیده، أبوالحسن علی بن إسماعیل مرسی، المخصص، تحقیق: خلیل إبراهم جفال،
چاپ اول: دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ١٤١٧ق.
ابوالعلاء معری، أحمد بن عبدالله بن سلیمان قضاعی تنوخی، معجز أحمد (شرح لدیوان
 المتنبی)، بی‌نا، بی‌تا، بی‌جا.
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، تصحیح: على‌اکبر غفاری، چاپ دوم: دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1404ق.
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، التمحیص‏، چاپ اول: مدرسة الإمام المهدى (عجل‌الله‌فرجه‌)‏، قم، 1404ق.
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، حقائق أسرار الدین، سلسله تراث علوی، ج4، تحقیق:
ابوموسی الحریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، حقائق أسرار الدین، تصحیح: حسن یونس حسن،
 المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک، بی‌جا، 2016م.
ابن‌شعبه حرانی، محمد، الأصیفر، سلسله تراث علوی4، تحقیق: ابوموسی الحریری، بی‌چا، دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن على، مناقب آل أبی‌طالب؟عهم؟‏، چاپ اول: علامه، قم، 1379ق.
ابن‌طاووس، علی بن موسی، الیقین بإختصاص مولانا علی؟ع؟ بإمرة المؤمنین، تحقیق: اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، چاپ اول: دار الکتاب، قم، ۱۴۱۳ق.
ابن‌عبدالوهاب، حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات‏، چاپ اول: مکتبة الداورى‏، قم، بى‌تا.
ابن‌محور، صفی‌الدین، رساله، در: الردّ علی الحلولیین، سلسلة تراث العلویین، ج12، تحقیق: ابوموسی حریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، بیروت، 2006م.
ابن‌معمار، أبوعبدالله البغدادی، الجدول النورانی، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک‌، بی‌جا، 2016م.
ابوالمطلب، جعفر بن محمد بن المفضل، آداب عبدالمطلب، (آداب الدین)، سلسلة التراث العلوی، ج6، تحقیق: أبوموسی و شیخ موسی، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2007م.
ابوموسی الحریری، سلسله تراث علوی، مقدمه جلد5، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
إثبات الوصیة، منسوب به علی بن حسین مسعودی، چاپ سوم: انصاریان، قم، 1426ق.
اذنی، سلیمان افندی، الباکورة السلیمانیة فی کشف أسرار الدیانة النصیریة، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، بیروت، 1988م.
الرسالة المفضلیة، منسوب به مفضل بن عمر جعفی، سلسله تراث العلویین، ج6، تحقیق: أبوموسی حریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
استرآبادى، سید شرف‌الدین على‏، تأویل الآیات الظاهرة فی فضایل العترة الطاهرة، تصحیح: حسین استادولى، چاپ اول: النشر الإسلامی‏، قم، 1409ق.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق‏، چاپ دوم: علمى و فرهنگى‏، بی‌جا، 1360ش.
اکبری، عمیدرضا، نصیریه متقدم: تاریخ، منابع و عقاید، چاپ اول: دانشگاه ادیان، قم، 1402ش.
امینى، عبدالحسین، ‏الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب‏، چاپ اول: مرکز الغدیر، قم، 1416ق.
بحرانى، سید هاشم بن سلیمان‏، البرهان فی تفسیر القرآن‏، تصحیح: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، چاپ اول: بعثۀ‏، قم، 1374ش.
برسى‏، رجب، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین؟ع؟‏، تحقیق: على عاشورى‏، بی‌چا، مؤسسة الأعلمی‏، بیروت، 1422ق.
التعلیم الدینی، تحقیق: ابوموسی الحریری، سلسلة تراث العلویین، ج9، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، بیروت، 2008م.
تقدمی، امیر، المنیر فی نبأ النبی؟صل؟ من الغدیر، در دست نشر.
جلّی، أبوالحسین محمد بن علی، الأندیة، سلسله تراث علوی، ج2، تحقیق: ابوموسی و الشیخ موسی، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
جلّی، أبوالحسین محمد بن علی، باطن الصلاة، تحقیق: ابوموسی الحریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
جلّی، أبوالحسین محمد بن علی، الرسالة الجوهریة، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک، archive.org، بی‌جا، 2016م.
جلّی، أبوالحسین محمد بن علی، رسالة الظهور و البطون، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک، بی‌جا، 2016م.
جلّی، أبوالحسین محمد بن علی، الرسالة النعمانیة، تحقیق: ابوموسی الحریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
حداء، أبوالخیر سلامة بن احمد، مهدیة الرشاد، سلسله تراث علوی، ج11، تحقیق: ابوموسی، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، بی‌تا.
حسکانی، عبیدالله بن عبدالله‏، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل‏، تصحیح: محمدباقر محمودى، چاپ اول: وزارت ارشاد اسلامی، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، تهران، 1411ق.
حمّین، حسین احمد، دانیة القطوف فی أسرار الحروف، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک archive.org، بی‌جا، 2016م.
حمّین، حسین احمد، غنیمة السفر و بلوغ الوطر، رداً على رسالة درة الدرر، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک، archive.org، بی‌جا، 2016م.
حمّین، حسین احمد، قلائد الدرر و بهجة الصور رداً على المختصر، بی‌چا، المجموعة ‌الکاملة _ الکترونیک، بی‌جا، 2016م.
خزاز رازى، على بن محمد، کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، تصحیح: عبداللطیف حسینى کوهکمرى، بی‌چا، بیدار، قم، 1401ق.
خصیبى، حسین بن حمدان، دیوان، تحقیق: س. حبیب، چاپ اول: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 2001م.
خصیبى، حسین بن حمدان، الرسالة الرستباشیة و فقه الرسالة، سلسله تراث علوی2، تحقیق: ابوموسی الحریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
خصیبى، حسین بن حمدان، الفرق بین الرسول و المرسل، بی‌چا، نسخه خطی، خط ابراهیم العدبة، 1417ق.
خصیبى، حسین بن حمدان، المائدة، تحقیق: هاشم عثمان، چاپ اول: مؤسسة النور للمطبوعات، بیروت، 1432ق.
خصیبى، حسین بن حمدان، الهدایة الکبرى، بی‌چا، البلاغ، بیروت، 1419ق.
خطیب بغدادى، احمد بن على‏، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، چاپ اول: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، بیروت، 1417ق.
دیلمی، ابوصالح، هدایة المسترشد، سلسلة تراث العلویین، ج8، تحقیق: ابوموسی الحریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، بیروت، 2008م.
ذهبی، محمد بن أحمد بن عثمان، سیر أعلام النبلاء، چاپ اول: دار الحدیث، قاهره، ١٤٢٧ق.
ربیع، معلا، الدوحة النامیة، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک archive.org، بی‌جا، 2016م.
سلّام بن أبی‌عمره، «الأصل»، الأصول الستة عشر، تصحیح: ضیاء‌الدین محمودی، نعمت‌الله جلیلی و مهدی غلامعلی، چاپ اول: مؤسسة دار الحدیث الثقافیة، قم، 1423ق.
شعرانی، ابوالحسن، دمع السجوم در ترجمه نفس المهموم عباس قمی، چاپ اول: هجرت‏، قم، 1381ش.
شوشتری، قاضى نورالله مرعشى‏، إحقاق الحق و إزهاق الباطل‏، تعلیق: سید شهاب مرعشى نجفى، بی‌چا، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی‏، قم، 1409ق.
شیعى سبزوارى‏، حسن بن حسین، راحة الأرواح در شرح زندگانى، فضایل و معجزات ائمه اطهار؟عهم؟، چاپ دوم: اهل قلم‏، تهران، 1378ش.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تحقیق: محسن کوچه‌باغی، چاپ دوم: قم، کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
صویری، علی بن منصور، الرسالة النوریة، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک archive.org، بی‌جا، 2016م.
طبرانی، میمون بن القاسم، الجواهر فی معرفة العلی القادر، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک archive.org، بی‌جا، 2016م.
طبرانی، میمون بن القاسم، الدلائل فی المسائل، سلسله تراث علوی3، تحقیق: ابوموسی الحریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
طبرانی، میمون بن القاسم، النجحیة (الرد علی المرتد)، سلسله تراث علوی11، تحقیق: ابوموسی الحریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، بی‌تا.
طبرانی، میمون بن القاسم، مجموع الأعیاد، تحقیق: اشتروطمان، بی‌چا، مجلة الاسلام، هامبورگ، 1943م.
طبرانی، میمون بن القاسم، مجموع الأعیاد، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک archive.org، بی‌جا، 2016م.
طبرانی، میمون بن القاسم، المعارف و تحفة لکل عارف، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک archive.org، بی‌جا، 2016م.
طبرانی، میمون بن القاسم، المنصفة فی حقیقة المعرفة، سلسله تراث علوی3، تحقیق: ابوموسی الحریری، چاپ اول: دار لأجل المعرفة، لبنان، 2006م.
طبرى، أبوجعفر محمد بن جریر بن یزید، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم، چاپ دوم: دار التراث، بیروت، 1387ق‌ـ1967م.
طرابلسی، محمد بن الحسن، الجوهرة الطالقانیة، تصحیح: حسن یونس حسن، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک، بی‌جا، 2016م.
طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، مؤسسه بعثت، چاپ اول: دار الثقافه، قم، 1414ق.
طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، چاپ سوم: دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1373ش.
طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، تحقیق: عبادالله تهرانی، چاپ اول: دار المعارف الإسلامیة، قم، 1411ق.
طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، چاپ اول: مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، 1411ق.
طبرسى، احمد بن على بن أبی‌طالب، الإحتجاج على أهل اللجاج، چاپ اول: نشر مرتضى‏، مشهد، 1403ق.
طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تحقیق: محمدجواد بلاغى‏، چاپ سوم: ناصر خسرو، تهران، 1372ش.
عاصی، اسد علی، العلویون تاریخاً و مذهباً، چاپ اول: دار المحجة البیضاء، بیروت، 1432ق.
عانی، منتجب‌الدین محمد بن الحسن، دیوان، تحقیق: هاشم عثمان، چاپ اول: مؤسسة النور، بیروت، 1423ق.
عثمان، هاشم، الخصیبی حیاته و آثاره و یلیه کتاب المائدة، چاپ اول: مؤسسة النور، بیروت، 1413ق‌ـ2011م.
عصمة الدولة، محمد بن معز الدولة، الرسالة المصریة، بی‌چا، المجموعة الکاملة، بی‌جا، 2016م.
علوى، محمد بن على، المناقب العتیق‏، تصحیح: حسین‏ موسوى بروجردى، چاپ اول: دلیل ما، قم، 1428ق‏.
غسانی، عمادالدین، قرفاصیه، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک archive.org،
بی‌جا، 2016م.
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، تحقیق: حسن مصطفوی، چاپ اول: دانشگاه مشهد، مشهد، 1409ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: على‌اکبر غفاری، چاپ چهارم: دار الکتب
 الاسلامیه، تهران، 1407ق.
کوفى، فرات بن ابراهیم، ‏تفسیر فرات الکوفی‏، تصحیح: کاظم، محمد، چاپ اول: وزارت ارشاد‏، تهران، 1410ق.
گردیزی، عبدالحى بن الضحاک، زین ‏الأخبار، چاپ اول: دنیای کتاب، تهران، 1363ش.
مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، چاپ دوم: دار احیاء التراث العربی‏، بیروت‏، 1403ق.
مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ دوم: مؤسسه کوشانبور، قم، 1406ق.
مدنی زرقی، اسماعیل بن جعفر بن أبی‌کثیر، حدیث علی بن حجر السعدی عن إسماعیل بن جعفر المدنی، تحقیق: عمر بن رفود بن رفید السّفیانی، چاپ اول: مکتبة
 الرشد، ریاض، ١٤١٨ق‌ـ‌١٩٩٨م.
مرعشی نجفی، شهاب‌الدین، موسوعة الإمامة فی نصوص أهل السنة، به کوشش: محمود
 مرعشی و محمد اسفندیاری، بی‌چا، صحیفه خرد، قم، ١٤٣٠ق.
مرهج، ابراهیم عبداللطیف، شرح دیوان الحسین بن حمدان الخصیبی، به کوشش: سلمان عزیز علی اسعد، بی‌چا، لاذقیه، بی‌نا، 1436ق.
مسقس، یونس علی یونس حسین، البیان بمعرفة الرحمن، بی‌چا، المجموعة الکاملة _ نشر الکترونیک archive.org، بی‌جا، 2016م.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإختصاص، تصحیح: على‌اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، چاپ اول: کنگره شیخ مفید، قم، 1413ق.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعة، چاپ اول: کنگره شیخ مفید، قم، 1413ق.
مرکز الأبحاث العقائدیة، موسوعة حدیث الثقلین، چاپ اول: مرکز الأبحاث العقائدیة، قم، 1431ق.
میلانى، سید على‏، نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، چاپ سوم: الحقائق‏، قم، 1387ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، چاپ ششم: دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1365ش.
نعمانی‏، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تصحیح: على‌اکبر غفارى، چاپ اول: صدوق‏، تهران، 1397ق.
هلالی، سلیم بن قیس، سلیم بن قیس، تحقیق: محمد انصاری زنجانی، چاپ اول: الهادی، قم، 1405ق.
هندی، میرحامدحسین،‏ عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار، چاپ دوم: کتابخانه امیرالمؤمنین‏، اصفهان، 1366ش.
نوبختی، حسن بن موسى‏، فرق الشیعة، چاپ دوم، دار الأضواء، بیروت، 1404ق.
مقالات
انصاری، حسن، «سرنوشت یک روایت ساختگی دربارۀ نهم ربیع»، آذر 1395، در: ansari.kateban.com/post/1867
باقری، حمید، «پژوهشی در انتساب چند اثر جدید الإنتشار به أبومحمد حسن بن علی بن شعبة حرّانی، محدث شناخته‌شدۀ شیعی»، علوم حدیث، شماره 74، زمستان 1393ش.
حاج‌امینی، حمید، «ناهمخوانی معنادار بین روایات منقول از امام هادی؟ع؟ در تصحیح‌های مختلف کتاب الهدایة الکبری، تحلیل و تبیین علل و پی‌آمدها»، شیعه‌پژوهی، شماره 11، تابستان 1396ش.
رحمتی، محمدکاظم، «حسین بن حمدان خصیبی و اهمیت وی در تکوین نصیریه»، هفت آسمان، شماره 30، تابستان 1385ش.
عادل‌زاده، علی، و اکبری، عمیدرضا، «رمزواره‌های نصیری در الهدایة الکبری»، مطالعات
تاریخی قرآن و حدیث، ش71، ص167-201، 1401.