مناسبات اجتماعی و سیاسی غالیان و امامیه در عصر حضور امامان(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌‌پژوه سطح چهار فقه و اصول، حوزۀ علمیۀ قم، قم، ایران.

10.22034/jep.2021.287016.1305

چکیده

غالیان یکی از گروه‌های تأثیرگذار در دوران امامان بوده‌اند. شناخت این فرقه کمک شایانی به درک مفهوم غلو و تقصیر در روایات و رجال شیعه می‌کند. این فرقه در دوران‌های مختلف، ارتباطاتی با امامیه داشته‌اند. مناسبات میان امامیه و غالیان در دوران امیرالمؤمنین تا امام باقر و از حضرت باقرع تا آستانۀ غیبت کبری، با فراز و فرودهایی همراه بوده است. غالیان دائماً در صدد همراه‌کردن جامعۀ شیعه با خودشان بودند که در این راه به موفقیت‌هایی هم دست پیدا کردند. واکنش امامان و اصحاب ایشان در ابتدا با مدارا همراه بوده است؛ اما بعد از یأس از اصلاح و تغییر غالیان، شدت برخورد و سخت‌گیری حتی تا حذف فیزیکی آنان از میان جامعۀ شیعی ظاهر شده است. در این مقاله با روش توصیفی _ تحلیلی از تأثیرگذاری کم‌وبیش غالیان بر بخشی از جامعۀ امامیه سخن به میان آمده و راه‌های مبارزۀ امامیه برای دفع فتنۀ غالیان در دو بازۀ زمانی مذکور، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها


آمدى‏، سیف‌الدین، أبکار الأفکار، دار الکتب‏، قاهره‏، 1423ق.‏
ابنا‌بسطام، عبد الله و حسین، طبّ ‌الأئمة‏، تصحیح: محمدمهدی خرسان، الشریف الرضی‏، قم‏، 1411ق.
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله‏، شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مکتبة آیة الله المرعشی‏، قم، 1404ق.
ابن‌اثیر، على بن محمد، الکامل فی التاریخ، دار صادر، بیروت، 1385ق.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، تصحیح: عبدالرحمن محمد عثمان، مکتبة السلفیة، مدینه، 1386ق.
ابن‌حبان، محمد، المجروحین، تحقیق: محمد ابراهیم زاید، دار الوفی، حلب، 1396ق.
ابن‌حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل، تحقیق: احمد شمس‌الدین، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1416ق.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، دار الفکر، بیروت، 1408ق.
ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول‏، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، جامعۀ مدرسین‏، قم‏، 1404ق.
ابن‌شهر‌آشوب، محمد بن على، مناقب آل ‌أبی ‌طالب، علامه‏، قم‏، 1379ق.
ابن‌غضائری، احمد بن حسین‏، الرجال، تصحیح: محمدرضا حسینی، دار الحدیث‏، قم‏‏، 1364ش.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، دار الفکر، بیروت، 1407ق.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1419ق.
اشعرى، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، علمى و فرهنگى، تهران، 1360ش. ‏
اشعرى‏، علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین، فرانس شتاینر، ویسبادن، 1400ق.
برقى، احمد بن محمد، الرجال، دانشگاه تهران‏، تهران، 1342ش.
برقى، احمد بن محمد، المحاسن‏، تصحیح: جلال‌الدین محدث، دار الکتب الإسلامیة، قم، 1371ق.
بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، دار الجیل، بیروت‏، 1408ق.
بلاذرى، احمد بن یحیى، انساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلى، دار الفکر، بیروت، 1417ق.
بهبودی، محمدباقر، معرفة الحدیث و تاریخ نشره، علمی و فرهنگی، تهران، 1366ش.
بهمن‌پور، محمدسعید، اسماعیلیه از گذشته تا حال، فرهنگ مکتوب، تهران، 1386ش.
ثقفى، ابراهیم بن محمد، الغارات، انجمن آثار ملى‏، تهران‏، 1395ق.
جعفریان، رسول، تاریخ تشیع، علم، تهران، 1388ش.
جمعی از اصحاب ائمهعهم، الأصول الستة عشر، دار الشبستری، قم، 1363ش.
جهانبخش، جویا، سه گفتار در غلو‌پژوهی، اساطیر، تهران، 1390ش.
حسین‌پوری، امین، حدیث ضعیف، دار الحدیث، قم، 1393ش.
حسینی شیرازی، سید‌علیرضا، اعتبار سنجی احادیث شیعه، سمت، تهران، 1397ش.
حلى، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، تصحیح: مشتاق مظفر، النشر الإسلامی‏، قم، 1421ق.
حمیری، نشوان بن سعید، الحور العین، تصحیح: کمال مصطفی، مکتبة الخانجی، قاهره، 1948م.
خصیبى، حسین بن حمدان، الهدایة الکبرى، البلاغ‏، بیروت، 1419ق.
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، دار الکتب العربی، بیروت، 1413ق.
سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
صدوق، محمد بن على، الامالی، کتابچى، تهران، 1376ش.
صدوق، محمد بن على، التوحید، تحقیق: هاشم حسینی، جامعۀ مدرسین، قم، 1398ق.
صدوق، محمد بن على، الخصال‏، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، جامعۀ مدرسین‏، قم‏، 1362ش.
صدوق، محمد بن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، الشریف الرضی، قم‏، 1406ق.
صدوق، محمد بن على، علل الشرایع، تحقیق: محمدجواد ذهنی تهرانی، هادی، قم، 1391ش.
صدوق، محمد بن على، عیون أخبار الرضاع‏، تصحیح: مهدی لاجوردی، جهان‏، تهران‏، 1378ق.
صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه‏، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامى، قم‏، 1413ق.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات‏، تصحیح: محسن بن عباسعلی کوچه‌باغی، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، قم‏، 1404ق.
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، دار احیاء التراث، بیروت، 2000م.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، دار التراث، بیروت، 1387ق.
طبرى آملی، محمد بن جریر بن رستم، نوادر المعجزات، دلیل ما، قم، 1427ق.
طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، تصحیح: مؤسسة البعثة، دار الثقافة، قم‏، 1414ق.
طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، تصحیح: عبادالله تهرانی و علی‌احمد ناصح، دار المعارف الإسلامیة، قم‏، 1411ق.
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تصحیح: حسن خرسان، دار الکتب الإسلامیة‏، تهران، 1407 ق‏.
طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تصحیح: جواد قیومی، النشر الإسلامی، قم، 1373ش.
طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة، تصحیح: عبدالعزیز طباطبایی، مکتبة المحقق الطباطبائی، قم، 1420ق.
عاملی، حسین بن عبدالصمد (شیخ بهایی)، وصول الاخیار، مجمع الذخائر الاسلامیة، قم، 1401ق.
عسکری، سید‌مرتضی، عبدالله بن سبا و اساطیر اخری، مجمع العلمی الاسلامی، قم، 1417ق.
قطب‌الدین راوندى، سعید بن هبة‌الله، الخرائج و الجرائح‏، تصحیح: مؤسسة الامام المهدیعج، مؤسسۀ امام مهدىعج‏، قم‏، 1409ق.
قمى، شاذان بن جبرئیل‏، الفضائل، رضى، قم، 1363ش.
کشی، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال‏، تصحیح: حسن مصطفوی، دانشگاه مشهد، مشهد، 1409ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1407ق.
لوئیس، برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه: فریدون بدره‌ای، توس، تهران، 1362ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1403ق.
مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1404ق.
مسکویه، ابوعلی، تجارب الأمم، سروش، تهران، 1379ش.
مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام‏، تصحیح: آصف فیضی، آل‌البیتعهم‏، قم، 1385ق.
مفید، محمد بن محمد، الإختصاص‏، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، قم‏، 1413ق.
مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله على العباد، کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الإمامیة، تصحیح: حسین درگاهی، کنگرۀ شیخ مفید، قم‏، 1414ق.
ملطی، محمد بن احمد، التنبیه و الرّد، چاپ محمد زاهد، قاهره، ۱۳۶۹ق.
نجاشی، احمد بن على، رجال‏، مؤسسة النشر الاسلامی، قم‏، 1365ش.
نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة‏، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، صدوق‏، تهران، 1397ق.
نوبختى، حسن بن موسى، ‏‏فرق الشیعة، دار الأضواء، بیروت، 1404ق.
نوبختى، حسن بن موسى،  اخبار الدولة العباسیة، تحقیق: عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، دار الطلیعة، بیروت، 1391ش.
حسینی شیرازی، سید‌علیرضا و شاکر، محمدتقی، «نقش باورهای کلامی اصحاب در داوری‌های رجالی»، معرفت کلامی، شمارۀ 11، پاییز و زمستان 1392ش.
دفتری، فرهاد، «نکاتی دربارۀ آغاز نهضت اسماعیلیه»، ایران‌نامه، شمارۀ 27، بهار 1368ش.
طالقانی، حسن، «مدرسۀ کلامی قم»، نقد‌و‌نظر، شمارۀ 65، بهار 1391ش.
طباطبایی، محمدکاظم، «عبدالله بن سبا، آن‌چه بود و آن‌چه نبود»، حدیث حوزه، شمارۀ 8، بهار و تابستان 1393ش.
مطهری، محمد‌مهدی، «نقد نقش قبایل یمنی در پیدایش تشیع»، کلام و ادیان، شمارۀ 3، بهار و تابستان 99ش.
مطهری، محمد‌مهدی، «ولایت تکوینی امامان از منظر اندیشمندان مدرسۀ کلامی قم با تکیه بر آراء برقی، کلینی و صدوق»، امامت‌پژوهی، شمارۀ 19، بهار و تابستان 95ش.