تحلیل و بررسی مبانی کلامی اثبات فضیلت امیرالمؤمنین علیه السلام در حادثة لیله المبیت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، پژوهشکدۀ اطلاعات و مدارک اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.

10.22034/jep.2021.297395.1336

چکیده

علم غیب پیامبر(ص) و امامان(ع) از دیرباز دستاویزی برای شبهه‌افکنان بوده است. یکی از شبهات این است که: حضور انسان معصوم در صحنه‌های هولناکی که می‌داند آسیبی در آنها نخواهد دید، چه فضیلتی برای وی محسوب می‌شود؟ مقالۀ حاضر با تمرکز بر حادثۀ «لیلة‌المبیت»، به روش توصیفی _ تحلیلی، مهم‌ترین پاسخ‌های اندیشمندان به شبهۀ مذکور را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد، یکی از اسباب تفاوت و تعدد پاسخ‌ها، اختلاف‌نظر اندیشمندان در موضوعاتی است که نقشی مبنایی در این مسئله ایفا می‌کنند. این موضوعات اختلافی عبارت‌اند از: صحت یا عدم صحت اِخبار پیامبر(ص) به ایمن‌ماندن امام(ع) در این حادثه، ثبوت یا عدم ثبوت علم غیبی آن حضرت در زمان حادثۀ لیلة‌المبیت، فعلی‌بودن علم غیبی امام یا مشروط‌ بودن آن به ارادۀ امام، بدا‌پذیری یا قطعی‌بودن علوم غیبی پیامبر(ص) و امامان(ع). از میان شش حالتی که با ترکیب این موارد به دست می‌آید، در چهار حالت ورود شبهه منتفی است و در دو حالت دیگر نیز حداقل به دو طریق، شبهه قابل دفع است: عدم تلازم علم و عمل و تبعیت علم از معلوم. در هر صورت، فضیلت حادثۀ لیلة‌المبیت برای امیرالمؤمنین(ع) بر اساس همۀ مبانی، ثابت است.

کلیدواژه‌ها


ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغة، تصحیح: ابراهیم محمد ابوالفضل، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، 1404ق.‏
ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق: محمد رشاد سالم، چاپ اول: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ریاض، 1406ق.
ابن‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل‏، چاپ اول: مؤسسة الرسالة، بیروت، 1416ق.
ابن‌سعد، محمد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، چاپ اول: دار الکتب العلمیة، بیروت، 1410ق.
ابن‌طاوس، سید احمد بن موسی، ‏بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، چاپ اول: مؤسسة آل البیت؟عهم؟‏، قم، 1411ق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم: دار صادر، بیروت، 1414ق.
ابن‌نوبخت، ابراهیم بن اسحاق، الیاقوت فی علم الکلام، تحقیق: علی‌اکبر ضیائی، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1413ق.
استرآبادی، محمدجعفر، البراهین القاطعة فی شرح تجرید العقائد الساطعة، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1382ش.
بحرانی‏، میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، چاپ دوم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1406ق.‏
ثعلبی، احمد بن محمد بن ابراهیم، تفسیر الثعلبی، تحقیق: ابو محمد بن عاشور، چاپ اول: دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1422ق.
جاحظ، عمرو بن بحر، العثمانیة، تحقیق و شرح: عبد السلام محمد هارون، چاپ اول: دار الجیل، بیروت، 1411ق.
جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، تحقیق: بدر الدین نعسانی، الشریف الرضی، قم، 1325ق.
حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، ‏شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمدباقر محمودى، چاپ اول: مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، تهران، 1411ق.
حسینی تهرانی، سید‌هاشم، توضیح المراد، چاپ سوم: مفید، تهران، 1365ش.
حسینی لواسانی، سید‌حسن، نور الأفهام فی علم الکلام، مقدمه و تحقیق: سیدابراهیم لواسانی، چاپ اول: مؤسسة النشر الإسلامی‏، قم، 1425ق.‏
حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق و تعلیق: حسن حسن‌زاده آملی، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1425ق.
حیدری، سید‌کمال، علم الإمام، چاپ اول: دار فراقد، قم، 1429ق.
خویی، سید‌ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، قم، 1430ق.
رخشاد، محمدحسین، در محضر علامه طباطبایی، چاپ اول: سماء قلم، قم، 1382ش.
سبحانی، جعفر، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، تحقیق: حسن محمد مکی عاملی، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، قم، 1422ق.
سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، چاپ 37: بوستان کتاب، قم، 1399ش.
سید رضی، محمد بن حسین‏، خصائص الأئمة؟عهم؟ (خصائص أمیرالمؤمنین؟ع؟)، تحقیق: محمدهادی امینی، چاپ ‏اول: آستان قدس رضوى، مشهد، 1406ق.‏
سیوری، فاضل مقداد بن عبدالله، إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین، تحقیق: سیدمهدی رجائی، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1405ق.
سیوری، فاضل مقداد بن عبدالله، الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة، تحقیق: علی  حاجی‌آبادی و عباس جلالی‌نیا، چاپ اول: مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، 1420ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ اول: مکتبة آیة الله المرعشی، قم، 1404ق.
شعرانی، ابوالحسن، شرح فارسی تجرید الاعتقاد، اسلامیه‏، تهران.
صافی گلپایگانی، لطف‌الله، گفتمان مهدویت، چاپ اول: مسجد جمکران، قم، 1377ش.
صدرالدین شیرازی، محمد، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، چاپ سوم: دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1981م.
صدوق، محمد بن على بن بابویه، الخصال، تحقیق: على‌اکبر غفارى، چاپ اول: جامعۀ مدرسین‏، قم، 1416ق.
‏صفار، محمد بن حسن‏، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم، تحقیق: محسن بن عباسعلى‏ کوچه‌باغى، چاپ دوم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، 1404ق.‏
طبرسی، احمد بن على‏، الاحتجاج على أهل اللجاج، تحقیق: محمدباقر خرسان، چاپ اول: مرتضى‏، مشهد، 1403ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم: دار التراث، بیروت، 1387ق.
طوسی، محمد بن حسن‌، الأمالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، چاپ اول: دار الثقافة، قم، 1414ق.
طوسی، محمد بن حسن‏، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: احمد حبیب عاملی، چاپ اول: دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم: اسلام، تهران، 1369ش.
عربشاهی، ابوالفتح بن مخدوم، مفتاح الباب‏، چاپ‌شده در:‏ الباب الحادی عشر مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب، علامه حلی _ فاضل مقداد _ ابوالفتح بن مخدوم حسینی عربشاهی،‏ مقدمه و تحقیق: مهدی محقق، چاپ اول: مؤسسۀ مطالعات اسلامی‏، تهران، 1365 ش‏.
عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر (تفسیر العیاشی)، تحقیق: سید هاشم رسولی، چاپ اول: مکتبة العلمیة الإسلامیة، تهران، 1380ق.
فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، چاپ سوم: دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1420ق.
قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن)، چاپ اول: ناصر خسرو، تهران، 1364ش.
قمی، علی بن ابراهیم‏، تفسیر القمی، تحقیق: سیدطیّب موسوی جزایری، چاپ سوم: دار الکتاب، قم، 1363ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ دوم: اسلامیه، تهران، 1362ش.
کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ‏تحقیق: محمد کاظم، چاپ اول: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، تهران، 1410ق.
لاهیجی، عبدالرزاق، سرمایۀ ایمان در اصول اعتقادات، تحقیق: صادق لاریجانی، چاپ سوم: الزهراء، تهران، 1372ش.
لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، مهدوی، اصفهان‏.
مازندرانی، محمد‌صالح، شرح أصول الکافی، تعلیقات: محقق شعرانی، تصحیح: علی‌اکبر  غفاری، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1388ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار‏، چاپ دوم: دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق.‏
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، ‏مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، تحقیق: سیدهاشم‏  رسولی محلاتی، چاپ دوم: دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1404ق.
مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار، جلد 1 (انسان و سرنوشت) و جلد 8 (درس‌های اشارات، نجات، الهیات «شفا»)، صدرا، تهران، 1384ش.
مظفر، محمدحسن، دلائل الصدق لنهج الحق‏، چاپ اول: مؤسسة آل البیت؟عهم؟، قم، 1422ق.
مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، چاپ اول: کنگرۀ شیخ مفید، قم، 1413ق.
مکارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، چاپ سوم: نسل جوان، قم، 1386ش.
میرداماد، محمدباقر بن محمد، کتاب القبسات، به اهتمام: مهدی محقق، چاپ دوم: دانشگاه تهران، بیروت، 1374ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق: موسی شبیری زنجانی، چاپ ششم: جامعۀ مدرسین، قم، 1365ش.‏
نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر نیشابوری (تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان)، تحقیق: زکریا عمیرات، چاپ اول: دار الکتب العلمیة _ منشورات محمد علی بیضون، بیروت، 1416ق.‏
هاشمی خویى، حبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، چاپ چهارم: مکتبة الاسلامیة، تهران، 1358ش.
یعقوبی، احمد بن ابى‌یعقوب بن جعفر بن وهب، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، بیروت.