نگاهی به روایت تزویج امام جواد(ع) با امّ‌‌ الفضل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مازندران‌‌‌‌‌‌، مازندران‌‌‌‌‌‌، ایران‌‌

2 دکتری علوم قرآن و حدیث‌‌‌‌‌‌، دانشگاه مازندران‌‌‌‌‌‌، مازندران‌‌‌‌‌‌، ایران‌

10.22034/jep.2021.221902.1159

چکیده

نقلی از جلسهٔ ازدواج امام جواد(ع) با امّ‌‌ الفضل (دختر مأمون) و مناظرهٔ امام؟ع؟ با یحیی بن اکثم در آن جلسه موجود است. هدف ما بررسی نسخه‌‌های موجود این روایت در کتب روایی، تفسیری و تاریخی است تا با مقابلهٔ آنها، مصدر یا مصادر اصلی این روایت کشف شود و میزان صحت این واقعه و جزئیات مطرح شده در آن تحلیل و بررسی شود. با اثبات این واقعهٔ تاریخی و بازیابی جزئیات آن در منابع حدیثی و تاریخی شیعه و سنّی، علم امام ‌به عنوان یکی از دلایل شیعه برای پذیرش امامت ائمه(ع) تأیید می‌شود. بررسی‌‌ها نشان می‌‌دهد که این روایت، سه منبع اصلی دارد‌‌: 1) تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی؛ ۲) نقل ابن ‌‌شعبه حرّانی از کتاب علی بن ابراهیم قمی در موضوع تزویج امام جواد(ع) با امّ‌‌ الفضل که البته، به دست ما نرسیده است؛ 3) نقل شیخ مفید در کتاب الارشاد. این روایت در دیگر کتب روایی و حدیثی، به صورت نقل مستقیم یا نقل به مضمون درج شده است که نشان از اتفاق نظر علمای شیعه در‌بارهٔ جزئیات این واقعه دارد. تصریح متون تاریخی بر وقوع این ازدواج و ذکر اجمالی این روایت در آثار اهل سنّت نیز شاهدی دیگر بر صحت اصل واقعه است.
 

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم.
ابن ‌‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، دار صادر، بیروت، ١٣٨٥ ق.
ابن ‌‌بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا؟عهم؟، نشر جهان، تهران، ١٣٧٨ ق.
ابن ‌‌بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، کتاب من لایحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر
غفاری، مؤسسه انتشارات اسلامی،‌‌ قم، ١٤١٣ ق.
ابن ‌‌حجر هیتمی، احمد، الصواعق المحرقة على اهل البدع والضلال والزندقه، به کوشش عبدالرحمن بن عبداللّه الترکی و کامل محمد الخراط، مؤسسة الرسالة، بیروت، ١٩٩٧م.
ابن ‌‌حمزه، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، انصاریان، قم، ١٤١٩ ق.
ابن‌‌ حیون، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضایل الائمة الأطهار؟عهم؟، مؤسسه انتشارات اسلامی،‌‌ قم، ١٤٠٩ ق.
ابن ‌‌خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌‌خلدون، به کوشش خلیل شحادة، دارالفکر، بیروت، ١٤٠٨ ق.
ابن‌‌ شعبه‌‌ حرّانی، حسن، تحف العقول عن آل‌ الرسول‌؟ص؟، مؤسسه انتشارات اسلامی،‌‌ قم، ١٤٠٤ ق.
ابن‌‌ شهر‌آشوب مازندرانی، محمد بن على، مناقب آل ابی طالب؟ع؟، انتشارات علامه، قم، ١٣٧٩ ق.
ابن عبد الوهاب، حسین، عیون المعجزات، مکتبة الداورى، قم، بی‌‌تا.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة؟عهم؟، بنى‌هاشمى، تبریز، ١٣٨١ ق.
آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تاویل کتاب الله العزیز المحکم، به کوشش محسن موسوی تبریزی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ١٤٢٢ق.
امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن الامین، دار التعاریف للمطبوعات، بیروت، بی‌‌تا.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، حلیة الابرار فی أحوال محمّد وآله الاطهار؟عهم؟، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، ١٤١١ ق.
برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، دار الکتب الاسلامیه، قم، ١٣٧١ ق.
بروجردی، محمد ابراهیم، تفسیر جامع، انتشارات صدر، تهران، ١٣٦٦ ش.
بغدادی، ابن الخشاب، تاریخ موالید الائمه؟عهم؟، به کوشش سید محمد مرعشی، مکتبة آیة اللّه مرعشی النجفی، قم، 1406 ق.
جزائری، نعمت اللّه، ریاض الابرار فی مناقب الائمة الاطهار؟عهم؟، مؤسسة التاریخ العربی،  بیروت،١٤٢٧ ق.
جزائری، نعمت اللّه، قصص الانبیاء، انتشارات فرحان، ١٣٨١ ش.
رازی، ابوالفتوح حسین بن علی، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ١٤٠٨ ق.
شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسة ‏آل البیت؟عهم؟ لاحیاء التراث، قم، ١٤٠٩ ق.
حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، به کوشش سید هاشم رسولی محلّاتی، انتشارات اسماعیلیان، قم، ١٤١٥ ق.
خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبرى، البلاغ، ١٤١٩ ق.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة،‌‌ بیروت، ١٤١٧ ق.
شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول؟عهم؟، به کوشش ماجد ابن‌‌ حمد العطیه، بی‌‌نا، بی‌‌جا، بی‌‌تا.
شامی، یوسف بن حاتم، الدر النظیم فى مناقب الائمة اللهامیم؟عهم؟، انتشارات اسلامی،‌‌ قم، ١٤٢٠ ق.
شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، مطبعة حیدریة، نجف، بی‌‌تا.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل والنحل، به کوشش محمد سید گیلانی، دار المعرفة، بی‌جا،‌ بی‌‌تا.
شیخ بهایی، محمد بن حسین، مفتاح الفلاح فی عمل الیوم واللیلة من الواجبات والمستحبات، نشر دار الأضواء، بیروت، ١٤٠٥ ق.
طباطبایی، محمد کاظم، تاریخ حدیث شیعه، انتشارات سمت، تهران، 1390ش.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج على أهل اللجاج، نشر مرتضى، مشهد، ١٤٠٣ ق.
طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، شریف رضی، قم، ١٤١٢ ق.
طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الورى باعلام الهدى، اسلامیه، تهران، ١٣٩٠ ق.
طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، دار القارى، بی‌نا، بیروت، ١٤٢٢ ق.
راوندی، سعید بن هبة اللّه، الخرائج والجرائح، مؤسسه امام مهدی؟عج؟، قم، ١٤٠٩ ق.
طبری، ابن رستم، دلائل الامامة منسوب به طبری، بعثت،‌‌ قم، ١٤١٣ ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، به کوشش محمد أبو الفضل ابراهیم، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ١٣٨٧ ق.
طوسی، محمد بن‌ حسن (شیخ طوسی)، الرجال، انتشارات حیدریة، نجف، 1381 ق.
طوسی، محمد بن‌ حسن (شیخ طوسی)، الفهرست، مکتبة المرتضویة، نجف، بی‌‌تا.
عاملی نباطی، علی بن محمد، الصراط المستقیم الى مستحقی التقدیم، المکتبة الحیدریة،
نجف، ١٣٨٤ ق.
عاملی، جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیه للامام الجواد؟ع؟، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، بی‌‌تا.
عده‌اى از علما، مجموعة نفیسة فی تاریخ الائمة؟عهم؟، دارالقاری، بیروت، ١٤٢٢ ق.
فتّال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین وبصیرة المتعظین، انتشارات رضی، قم، ١٣٧٥ ق.
قرائتی، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، تهران، ١٣٨٣‌‌ ش.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب، به کوشش حسین درگاهی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ١٣٦٨‌‌ ش.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر (منسوب به) القمی، دار الکتاب، قم، ١٤٠٤ ق.
قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القُربى، به کوشش علی جمال أشرف الحسینی، انتشارات اسوه، قم، ١٤١٦ ق.
کاشانی، ملا فتح اللّه، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، ١٣٣٦ش.
کراجکی، محمد بن على، کنز الفوائد، دار الذخائر، قم، ١٤١٠ ق.
کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، دار الرضی (زاهدی)، قم، ١٤٠٥ ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، ‏الکافی‌‏‌‌‌‏‌‌، دار الحدیث، قم، ١٤٢٩ ق.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوارالجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ١٤٠٣ ق.
مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب ومعادن الجوهر، به کوشش اسعد داغر، دار الهجرة،‌‌ قم، ١٤٠٩ ق.
مسعودی، علی بن الحسین، اثبات الوصیة للامام علیّ بن أبی طالب، انصاریان، قم، ١٤٢٦ ق.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان، الاختصاص منسوب به شیخ مفید، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، قم، ١٤١٣ ق.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان، الارشاد، کنگره شیخ مفید، قم، ١٤١٣ ق.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ١٣٧٤ش.
شبیری زنجانی، سید محمد جواد، «‌‌اثبات الوصیة و مسعودی صاحب مروج الذهب»، مجله انتظار موعود، ش ۴. 1381‌‌ ش.
شجاعی، حسین و مصلایی‌‌پور، عباس، «سنجش انتقادی اخبار تاریخی تفاسیر با بهره‌‌گیری از ملاک‌‌های علم تاریخ و علم حدیث»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن،
ش ٨، ١٣٩٥ ش.
کمالی، حسن، «عقل ستیزی در تمدن اسلامی»، ماهنامه کیان، ش ٤٣، بی‌‌تا.