تبیین ساختار هندسی خطبه‌های سه گانۀ غدیر با استفاده از روش تحلیل محتوای مقوله‌ ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

3 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران.

4 کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران.

10.22034/jep.2020.202531.1113

چکیده

خطبۀ غدیر یکی از مهم‌ترین سخنرانی‎های پیامبر اکرم(ص) است که در میان جمع کثیری از مسلمانان در سال دهم هجرت ایراد گشته و حاوی پیام­های بسیار مهمی در رابطه با ماهیّت حقیقی دین اسلام و ارکان اصلی آن ازجمله امامت و ولایت است. بررسی دقیق محتوای این خطبه که به صورت سه نقل متفاوت گزارش شده، جهت دستیابی به محتوای کامل فرمایش پیامبر اکرم(ص)، نیازمند بهره‌گیری از روش‎های تحقیق میان‌رشته‌ای متن­محور و معتبری است که قابلیّت تجزیۀ دقیق متون و ترسیم الگوی کلی متن را داشته باشد. در این پژوهش با بهره‌گیری از روش‌ «تحلیل محتوا»، تلاش شده ابتدا هرکدام از سه متن گزارش­شده، جداگانه تحلیل شود و سپس با استفاده از تکنیک «تحلیل محتوای مقوله‌ای»، ساختار هندسی هرکدام به جهت مقایسه تطبیقی با یکدیگر ترسیم گردد. یافته‎های تحقیق نشان می‌دهد که این سه گزارش با وجود اختلافات اندک، شباهت‌های محتوایی بسیاری دارد و بر مضامین و مقوله‌های خاص و ثابتی تأکید دارد و این قابلیّت را ایجاد می‌کند تا ساختار هندسی آنها با یکدیگر ادغام شوند. بی­شک نتایج این تحقیق، زمینۀ اثبات اصالت و اعتبار هر سه خطبه را فراهم می‌آورد.

کلیدواژه‌ها


ابن­جبر، زین­الدین علی بن یوسف، نهج الایمان، تحقیق: سید احمد حسینی، امام هادی(ع)، مشهد، 1418 ق.
ابن­حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، دار المعرفة، بیروت.
ابن­حنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، دار صار، بیروت.
ابن­طاوس، على بن موسى، الإقبال بالأعمال الحسنة، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1376 ش.
---------------، التحصین لأسرار ما زاد من کتاب الیقین، تحقیق: اسماعیل انصارى زنجانى خوئینى، دار الکتاب، قم، 1413 ق.
---------------، الیقین باختصاص مولانا علیّ(ع) بإمرة المؤمنین، تحقیق: اسماعیل انصارى زنجانى خوئینى، دار الکتاب، قم، 1413 ق.
ابن­کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408 ق.
ابن­ماجه، حافظ ابوعبدالله محمد، سنن ابن ماجة، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، دار الفکر، بیروت.
ابن­مغازلی، علی بن محمد، مناقب علی بن ابی طالب(ع)، سبط النبی، بیروت، 1426 ق.
باردن، لورنس، تحلیل محتوا، ترجمۀ ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1374 ش.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، دار الفکر، بیروت، 1403 ق.
حاکم نیشابوری، حافظ ابوعبدالله محمد، المستدرک، دار المعرفة، بیروت.
حلى، رضى­الدین على بن یوسف، العدد القویّة لدفع المخاوف الیومیة، قم، 1408ق.
ذهبی، شمس­الدین محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1413 ق.
رازی، محمد بن حسین، نزهة الکرام و بستان العوام، تصحیح: محمد شیروانی، باقر، تهران، 1361 ش.
رسی، قاسم بن ابراهیم، الکامل المنیر فی اثبات ولایة امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، تحقیق: عبد الولی یحیی الهادی، دلتا، بیروت، 1423 ق.
رفیع­پور، فرامرز، تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1394 ش.
صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی­اکبر غفاری، جامعۀ مدرسین، قم، 1362 ش.
طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.
طبری آملی کبیر، محمد بن جریر، المسترشد فی إمامة علیّ بن أبی طالب(ع)، تحقیق: احمد محمودی، کوشانپور، قم، 1415 ق.
فتال نیشابوری، محمد بن ‌حسن، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، رضی، قم، 1375 ش.
محمدی­مهر، غلامرضا، روش تحلیل محتوا، گنجینۀ علوم انسانی، تهران، 1394 ش.
موحدی، محمدعلی، ناگفته‌هایی از اسناد خطبۀ غدیر، دفتر نشر معارف، قم، 1393 ش.
نسائی، احمد بن شعیب، خصائص امیر المؤمنین(ع)، مکتبة نینوی الحدیثة، تهران.
حسینی­زاده، سیده زینب، «تحلیل محتوای خطبۀ غدیر»، استاد راهنما: فتحیه فتاحی‌زاده، استاد مشاور: محمد عترت­دوست (جانی­پور)، دانشگاه الزهرا، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، 1395 ش.
جانی­پور، محمد، «کارکردهای کیفی استفاده از روش تحلیل محتوا در فهم حدیث»، رهیافت­هایی در قرآن و حدیث، شمارۀ ۹۸، 1396 ش.
جانی‌پور، محمد و شکرانی، رضا، «رهاوردهای استفاده از روش تحلیل محتوا در فهم احادیث»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، شمارۀ 2، 1392 ش.
جانی­پور، محمد و فتاحی­زاده، فتحیه و حسینی­زاده، سیده زینب، «تحلیل محتوای سه خطبۀ غدیر با رویکرد لایه­شناسی مضمونی»، مطالعات فهم حدیث، شمارۀ 8، 1397 ش.